Etnografiya tarixi haqida ma’lumot

Birinchidan, etnografiya fani insonlarning dunyoda madaniyatlar xilma-xilligini anglashga bo’lgan doimiy ehtiyojini qondirish missiyasini bajaradi.
Ikkinchidan, etnografiya insoniyat faoliyati, jamoat tartibi va ijtimoiy-siyosiy institutlar faoliyatining tarixiy-madaniy mazmunini tadqiq qilish asosida tarixiy tajriba, madaniy (hamda biologik) munosabatlar (individual yoki jamoaviy) umuman jamiyat hayotiga, shu jumladan, siyosat va boshqaruvga qanday ta’sir etishini tadqiq qiladi.
Uchinchidan, etnografiya bilan ko’pincha tadqiqotchilar avvalo o’zlarining shaxsiy qiziqishlari doirasidan kelib chiqib mashg’ul bo’ladilar va bu jarayonda moddiy qiziqish yoki qandaydir ijtimoiy buyurtma birinchi darajali muhim ahamiyat kasb etmaydi.
II BOB. O`ZBEKISTONDA YURITILGAN ETNOGRAFIK TADQIQOTLAR VA ULARNING TARIXIY AHAMIYATI
2.1. O`zbekistonda o`tkazilgan arxeologik va etnografik tadqiqotlar tarixshunosligi
XX-asr 20-yillaridan Turkiston respublikasida etnografik tadqikotlar o’tkazishga e`tibor berilla boshladi. 1918-yil 21-aprel`dan Turkiston xalq universitetida o’zbeklar Etnologiyasidan dastur asosida maxsus kurs ma`ro’zasi o’qitila boshlangan edi.
1920-yilda tashkil etilgan Turkiston (sungra Wrta Osiyo, hozirda Mirzo Ulug`bek nomidagi O’zMU) universitetida antropologiya va Etnologiyaning ilmiy markaziga aylandi. Etnografik tadqiqotlar shu yili tashkil etilgan mo’zey, kwhna yodgorliklar va tabiatni muhofaza qilish Turkiston qwmitasi tamonidan ham olib borildi. Turkiston sharqshunoslik instituti dasturiga ham o`zbek, tojik va Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari Etnologiyasi kiritilgan edi. Institutning professor wqituvchilari tinglovchilarning Etnologiyaga qiziqishini qwllab-quvatlashdilar. Institutdagi ilmiy tugarak qatnashchilari va talabalari joylarda bwlib, Turkiston xalqlari jumladan, o`zbek xalqi Etnologiyasi va fol`klori bwyicha ma`lumotlar twpladilar. Masalan, wzbek bolalari wyinlari, yarim kwchmanchi o`zbeklarning urf-odatlari, o`zbek xalq ertaklari, Shahriston qishlog`idagi twy va marosimlar wrganildi. Rus geografiya jamiyatining Turkiston bwlimi tamonidan etnografik tadqikotlar davom ettirildi.
1921-yili sobiq Turkistan ASSR xalq komissarlari kengashi xo’zuridagi Turkiston tub aholisi turmushini wrganish bwyicha ilmiy komissiya to’zildi. Sirdaryo, Samarkand ekspeditsiyalari tashkil etildi. Wsha vaqtda ikkita ekspeditsiya tashkil qilingan: A.A.Divaev rahbarligidagi Sirdary va M.S.Andreev blshchiligidagi Samarkand ekspeditsiyalari. Bu ekspeditsiyalar Turkistonning etnografik xaritasini to’zi shva o`zbek, turkman va boshqada xalqlar Etnologiyasin wrganish bwyicha ma`lumotlar twpladi. Ulka Etnologiyasin wrganishda akademik V.V.Bartol`d 1920-yilda Turkiston, Buxoro va Xorazmning etnografik xaritasini to’zish tashabbusi Bilan chiqkan edi.<sup>6</sup>
V.V.Bartol`d Rossiya fanlar Akademiyasi xo’zuridagi Rossiya va chekaradosh mamlakatlar aholisining qabilaviy tarkibini wrganish komissiyasining Turkiston bwlimiga rahbarlik qildi. Bu komissiya ishida bir qator olimlarning Turkiston xalqlariga oid twplangan etnografik manbalardan ham foydalanildi. Samarkand viloyati xaritasi to’zildi. Sirdaryo, qisman Kaspiy orti viloyatlari xaritasinin to’zish uchun ma`lumotlar twplandi.
1924-1926-yillarda «Urta Osiyoning hozirgi qishlog`i» turkumida kwp jilddan iborat ochereglar Chop etildi. 1920-yillar o`zbeklarning xwjalik qurollarinin, an`anaviy hunarmandchilik sohasinin wrganuvchi, Amaliy bezak san`atini, qwg`irchoq xalq teatrinin tadqiq etgan asarlar paydo bwldi. O`zbek xalqining ba`zi marosimi va udumlari bwyicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi.
1920-1926-yillarda Urta Osiyo Etnologiya ekspeditsiyasi faoliyat yuritdi. Shu yillarda respublika mo’zeylaridagi yig`ilgan etnografik ashyolar tartibga solindi va kurgazmalar tashkil etildi. Turkiston xalq universitetida antropologiya va Etnologiya bwlimi sifatida ish yuritgan Turkiston xalq mo’zeyi 1921-yil Urta Osiyo bosh mo’zeyiga aylantirildi. Samarkand va Buxoro viloyatlari wlkashunoslik mo’zeylarida etnogrfiya bwlimlari ochildi. Turkiston xalqlari, jumladan, o`zbeklarning gilam twqish an`analarini, xalq kashtachiligini tadqiq etuvchi ishlar yo’zaga keldi. O`zbek xalqi Etnologiyasini wrganishda taniqli arxeolog olim Turdi Mirg`yosovning xizmatlari kata bo’ldi. U 1928-yildan etnografik ekspeditsiyalarda eshtirok etdi. 1929-yildan etnografik ekspeditsiyalarda ishtirok etdi. 1929-yilda esa, Qashqadaryo okrugi yarim kuchmanchi o`zbeklari turmushini o’rgandi.
O`zbek xalqi Etnologiyasini wrganishda taniqli arxeolog va etnograf S.P.Tolstov rahbarligida 1937-yilda Xorazm arxeologik va etnografik ekspeditsiyasining tashkil etilishi juda kata rol` wnadi. Bu ekspeditsiya O`zbekstondagi ilmiy muassasa va mo’zeylar Bilan hamqorlikda faoliyat kwrsatadi. U Xorazm vohasi unga yondash xududlardagi o`zbek, qoraqolpoq, qozoq va turkmanlar madaniyati va turmush tarizini wrgandi. Ayniqsa Xorazm ekspeditsiyasining ikita o`zbek guruhi (shmoliy guruhga K.P. Zadixina, janubiy guruhga M.V.Sazanova rahbarlik qilgan) hamda diniy tasavvurlarni o’rganish uchun ish olib borgan. G.G.Snesarev juda samarali tadqiqotlar, bir necha ajoyib etnografik asarlar yaratganlar.
Ya.G`.G`ulyamov va boshqa olimlar faol ishtirok etganlar. S.P.Tolstovning 1948-yil nashr etilgan «Qadimgi Xorazm» va Ya.G`ulamovning 1957-yil nashr etilgan «Xorazmning sug`orish tarixi» asrlari muhim ilmiy tadqiqot bo’lib qo’shildi.
Xorazm ilmiy safari O`zbekiston xududida yashovchi yoki usha vaqtga qadar butunlay unutib qwilgan qoraqolpoq xalqi Etnologiyasini wrganish sohasida ham kata ishlar qilindi. Ilmiy safarning Qoraqolpog`istonli guruhiga T.A.Jdanko rahbarlik qildi. Olim Qoraqolpoqlarning tarixiy Etnogrfiyasiga oid ajoyib asar yoratadi. Guruh ishida mahalliy Etnograflardan S.Kamalov, E.Qusbergenov va U.A.Shalekenovlar ishtirok etdilar. Ular tamonidan yozilgan kichik maqololar Xorazm ilmiy safari asrlari to’plamining uchunchi jildida nashr etildi. Mazkur yirik ilmiy ekspeditsiyada bevosita ishtirok qilish mahalliy o`zbek, qoraqolpoq mutaxassislari uchun ajoyib bir maktab bo’ldi.
1990-yilda O`zbekiston Fanlar Akademiyasi tarix va arxeologiya instituti Farg`ona ekspeditsiyasi tashkil qilindi. Bu ekspeditsiya Namangan va Farg`ona viloyatlari jamoa xwjaliklarining turmushi va hayotini har tamonlama wrgandi. Keyingi yillarda o`zbek xalqi antropologiyasi bwyicha Q.Najimovning, etnik tariximiz bwyicha Sh.I.Inog`omov va S.Kamalovlarning ilmiy asarlari chop etildi. Xalqimizning an`anaviy hunarmandchiligi bwyicha I.Jabbarov, turar joylar bwyicha R.A.Abdrasulov, kiyim-kechaklar va bezaklar bwyicha X.Sulaymanovlar tadqiqod ishlarin olib bordilar.
O`zbek xalqining ijtimoiy turmush tarizi bo’yicha M.Abduraymov, K.Shoniyozovlarning asarlarida yoritildi. Shaharlar tarixi va Etnologiyasi, O`zbekiston ishchilarining turmushi va madaniyatiga oid tadqiqotlar olib borildi. 1969-yilda «O`zbek qishloq aholisining etnografik ocherklari» kitobi nashr etildi.
1950-1960-yillarda Buxoro xonligidagi shaharlar tarixi tarixiy-etnografik jihatdan wrganildi. Taniqli tarixchi olim B.Axmedovning «O`zbeklarning kelib chiqishi tarixidan» 1962-yili, I.Jabbarovning «O`zbek xalqi Etnologiyasi» 1964-yili kitoblari nashr etildi. «O`zbekiston Etnologiyasi», «O`zbekiston SSR tarixi» (I-II-jildlar, 1967-1968 yy), Jahon xalqlari turkumidagi «Urta Osiyo va Qazoqiston xalqlari» nomli ikki jildli asarning (1962-1963 yy), O`zbeklar bwlimini yozishda ishtirok etgan. 1970-yillardan boshlab o`zbek Etnologiyasining monografiya va twplamlari chop etila boshladi. 1970-1990-yillarda etnografik tadqiqotlarda K.Shaniyozovning Qipchoqlar va kanglar etnik tarixin o’rganishga bog`ishlangan monografiyalar, ilmiy jihatdan juda qimmatlidir.
Ma`lumki Etnografik bilimlarni tadbiq etish maktabdan boshlanib Oliy wquv yurtlarida yanada rivojlantiriladi. «Jahon xalqlari Etnologiyasi» kurslari Oliy wquv yurtlari wquv rejasiga kiritiladi. Bu kurslar bwyicha kwp yillar maboynida S.A.Tokarev, Yu.V.Bromley, G.E.Markov, G.F.Its, S.P.Polyakovlarning darslik va wquv qwllanmalaridan foydalanilib kelingan. Endilikda I.Jabbarovning o`zbek tilida Chop etilgan «Etnologiya asoslari», «Jahon xalqlari Etnologiyasi», «O`zbek xalqi Etnologiyasi», «O`zbeklar turmush tarzi va madaniyati» kati darslik va wquv qo’llanmalar asosiy dastur bwlib xizmat qilmoqda.
Xalqimizning mustaqillikni qulga kiritishi milliy o’z-o’zini anglash, kadriyatlarimizning tiklanishi, munosabati Bilan etnografik ilmiy tadqiqotlar saviyasini yuqoriroq pog`onaga kwtarish, bu sohada yanada kwproq darslik va wquv qullanmalarni yaratish davr talabi hisoblanadi.
O`zbekiston Etnologiyasini o`rganishda dastlabki etnografik ma`lumotlar ahamiyatli. O`rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari ajayib entsiklopedist olim Muxammad al Xorazmiy, faylasub va musiqashunos Abu Nasr Farabiy, ulug` entsiklopedist olim Abu Rayxon Beruniy va buyuk tabib Abu Ali Ibn Sino, geograf va tarixchi Al-Farg`oniy kabilarning asarlarida o`zbeklarning va boshqa O`rta Osiyolik xalqlarning bevosita ajdodlari, ularning maishiy turmushi va madaniyatining ayrim tamonlari ta`riflangan. Masalan, ilmiy dastlabki etnografik ma`lumotlar ayniqsa Abu Rayxon asarlarda yorqin ifodasini topgan. O`rta Osiyo Etnologiyasini Beruniy maktabidan boshlasak xato bo`lmaydi. Ma`lumki, bu ulug` olimning asrlari butun jahonga tanilgan va beruniyshunoslik deb atalishi ham bejiz emas. Uning deyarli hamma asarlarida O`rta Osiyo jumladan, hozirgi O`zbekiston shaharlari olinib, ularning tarixi, etnik qiyofasi aholi va tabiiy geografik sharoiti kabi noyob ma`lumotlar bizga etib kelgen. Beruniyning «Amudaryo tarixi» maqolasida Pegeneglar Orolning shimoliy-g`arbiy tamonida joylashganligi, Ug`o’zlar eri shmoliy Qizilqum va Sirdaryoning o`rta vodiysida ekanligi aytilgan.
O`zbekiston etnologiyasining rivojlanishida XX asr davomida amalga oshirilgan etnografik ekspeditsiyalar kata ahamiyat kasb etadi. Turkiston Universitetida o`zbek Etnologiyasi bo`yicha maxsus kurs kiritilgan. 1920-yili M.S.Andreev rahbarligida tashkil qilingan Sharq Instituti o`quv dasturida ham O`rta Osiyo xalqlari Etnologiyasi faqrli o`rin egallagan.
1920-yillarda O`zbek etnogenezi va urug`, qabilabiy to’zilishi, insoniy va oylaviy turmushi, xo`jaligi va boshqa masalalarga bog`ishlangan etnografik asarlar paydo bo`ldi. S.P.Tolstov tashavvo’z bilan 1937-yilda tashkil topgan Xorezm Arxeologiya, Etnologiya kompleks doymiy ekspeditsiyasi nihoyatda zo`r ilmiy kashfiyotlarni qo`lga kiritdi. Ekspeditsiya ko`targan muammolar nafaq Xorezm, ba`lki butun O`rta Osiyo va qo`shni mamlakatlar tarixi, arxeologiyasi va Etnologiyasiga oid bo`lib, jahon madaniyatini boyitishda va ilg`ori surishda namuna bo`ldi. S.P.Tolstov o`ylagan va amalga oshirgan Xorazm ekspeditsiyasining tadqiqiy yo`nalishlari, bir tamondan, etnograflarga retrospektivlik (ya`ni o`tmishga qaratilgan) murakkab etnogenz masalalarini hol qilishga, xo`jalik, ijtimoiy tizim, moddiy-manaviy madaniyat tarixi, hozirgi O`rta Osiyoliklarning mayshiy turmush tarizi va ma`naviy madaniyatini o`rganish imkonini yaratib berdi. Ikkinchi tamonidan, etnologik tadqiqotlar orqali arxeoloklar va tarixchilar uchun muhim hisoblangan ijtimoiy tashkilot va oyla shakllarini tarixiy ta`mirlash, qadimiy milliy me`morchilik an`analarini, islomgacha bo`lgan diniy qarashlar va o`rf-odatlarni hozirgacha saqlanib kelgen eski tasavvurlar orqali taqlil qilish, musiqa madaniyati va amaliy sa`nat ko`rsatkishlarini aniqlash kabi muammolarini hal qilish imkoni tug`ildi.
O`zbekiston SSRning tashkil etilishi mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonning eng muhimlaridan biri O`zbekiston nomigagina suveren respublika bo`lib, aslida esa SSSR tarkibidagi unitar (qo`shma) davlat edi. O`zbekiston ittifoq partiya-sovet organlariga to`la qaram bo`lib, uning rahbariyati va direktivalarini, ko`rsatmalarini og`ishmay bajarishga majbur edi.
O`zbekistonda o`tkazilgan arxeologik va etnografik tadqiqotlar o`tkazilgan davr bu SSSRda boshqaruvning ma`muriy-buyruqbozlik tizimi o`zining barcha salbiy ko`rinishlari bilan qaror topishi va mustahkamlanishi sharoitida sodir bo`ldi. Bu haqda yangicha g`oya va mustaqillik mafkurasi bilan yaxshi qurollanib olgan holda M.A.Axunova va B.V.Lunin tarixshunoslik yo`nalishida yozgan «O`zbekistonda tarix fanlarining tarixi» nomli asaridan bilib olsa bo`ladi.<sup>7</sup> Agar kitobxonlarni 1930-1950 yillarning yarmigacha bo`lgan davrda sovet tarixchilari, arxeologlari va etnograflari tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning asosiy bosqichlari bilan tanishtiradi.
Bu davrda S.P.Tostov, T.A.Julnko, I.Djabborov, M.A.Itina, Y.G.Gulomovlar eramizdan avvalgi IV ming yillikdan eramizning XIV-XV asrlarigacha Xorazm tarixini yangicha ko`z bilan ko`rish imkonini berdi.
30-yillar tarix fanida totalitar tuzumni qo`llovchi «bol’shavoycha» uslubda tarixni yoritish hukmron bo`ldi. Markscha-lenincha mafkura ta`siri ostida bo`lgan gazeta va jurnallar ham shu tuzumga astoydil xizmat qilishga yo`naltirilgan edi. O`zbekiston tarixshunosligida «Eski markazdan» kelgan topshiriqlar asosida tarix fani ishladi. Ilmiy tadqiqotlarni tasdiqlash uchun Moskvadagi Davlat attestatsiya qo`mitasiga mavzular olib borilar edi.
XX asrning 30-yillarida, ya`ni «madaniy inqilob» avj oldirilgan yillarda madaniyatga qarshi kurash shu darajada kuchaydiki, odamlarni qatag`on qilish uchun ularning uyidan arab yozuvidagi kitob yoki daftarlar topilishi kifoya edi. O`sha yildan, 30-yillar va 50-yillar ikkinchi yarmigacha, o`n minglab, uyz minglab jild kitoblar, nodir qo`lyozmalar suvga chuo`tirildi, yoqildi, tuproqqa ko`mildi. Taqdir istehzosini qaranki, o`sha yillari sho`ro tarixchilari madaniy inqilob davri deb atadilar. Sho`rolar siyosati oxir-oqibatda shunga olib keldiki, ajdodlarni ardoqlaydigan o`zbeklarning ham ko`pchiligi etti ajdodini u yoqda tursin, ikki-uch bo`g`in ota-bobolarini zo`rg`a taniydigan bo`lib qoldilar. Bu monqurtlikning bir ko`rinishi edi. Aynan mana shu davrlardan boshlab, sho`rolar adabiyotda, san`atda, «ilg`or farzandlar», «qoloq ota-onalarga» qarshi qo`yila boshlandi. Sovet hukumati 1934 yil 16 mayda «Maktablarda fuqarolar tarixini o`qitish» to`g`risida qaror qabul qildi. Chunki kommunistik mafkura qoidalariga ko`ra davlatchilik tarixini o`qitish bu eski tuzumni yoqlash bilan barobar edi.
Bu ilg`or «o`g`il-qiz» lar ota-onalarining e`zozlash o`rniga ular ustidan kular, juda insoflilari esa ularni qayta tarbiyalashga harakat qildilar. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda 50-yillar boshlarida, yangi erlarni o`zlashtirishga jo`nayotgan yoshlar deysizmi, ilg`or kolxozga yigit-qizlar deysizmi, partkom kotiblari-uy zveno boshliqlari deysizmi, ko`pincha o`zlarining «ilg`orlik»larini «qoloq» ota-onalarini qayta tarbiyalash orqali namoyon qiladilar. Oqibatda, avlodlar o`z ajdodlarini, demak tarixni ardoqlashlari u yoqda tursin, ularni mutlaqo unuta boshladilar. Mana shu jabhada, 1937 yilda shaxsan Stalinning o`zi tahrir qilgan VKP(b) (Bol’sheviklar Butun ittifoq partiyasi) qisqacha tarixi nashrdan chiqib, hamma tarixchilar undan qomis sifatida foydalandilar. Natijada 1934-1936 yillar o`quv qo`llanmalar tayyorlash qarori asosida tarix uni o`ta siyosatlashtirilib uyborildi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi xalq xo`jaligini tiklash ham oson kechgani yo`q. Nihoyat alg`ov-dalg`ovlarga to`la fojiali 40 yildan ortiq davrdan so`ng 50-yillar oxirlariga kelib hayotda engillik va ilgariga nisbatan hayot farovonligi oshdi. Bugungi kundagi tarixshunosligimizda O`zbekistonning ikkinchi jahon urushidagi ishtiroki masalasi ham nihoyatda dolzarb muammolardan biri bo`lib turibdi.
Ushbu davr tarixshunosligida urushlar tarixi tarixshunosligini o`rganishdan ko`zlangan maqsad, tariximizning o`rganilmagan yangi sahifalarini ochmog`imiz zarurligidir. Masalan mana shunday dolzarb, o`rganilishi talab qilinadigan yo`nalishlardan biri bu urushlar oqibatida muhojirlikka ketib qolgan o`zbeklar tarixidir.<sup>8</sup>
Bu davr tarixshunosligini o`rganish nihoyatda muhim. Chunonchi 1917-1920 yillardagi fuqarolar urushi natijasida 13 million kishi nobud bo`ldi, minglab kishilar jarohatlandi. Dehqon xo`jaliklari, sanoat izdan chiqdi, ocharchilik qashshoqlik va ommaviy uyqumli kasalliklar keng quloch yoydi. Turkistonda respublikalar tashkil etilishi munosabati bilan esa minglab yillar davomida shakllanib kelgan va takomillashgan yagona iqtisodiy tizimga zarba urildi, dehqonchilik otin-ustin qilinib, boy va o`rta hol dehqon xo`jaliklari davlat tomonidan talon-taroj maydoniga aylantirildi. O`n minglab mirishkor dehqonlar oilalar bilan «quloq» qilindilar, to`zitib uyborildi. Yuzlab obod qishloqlar xarobaga aylantirildi. Shuningdek, qdimdan rivojlanib kelgan va kundalik hayotning tarkibiy qismi bo`lmish uyqori darajadagi hunarmandchilik ildiziga bolta urildi. 30-yillardagi ocharchilik, qahatchiliklarda esa o`n minglab kishilarning yostig`i quridi, og`ir dardlarga chalindi. Mana shu og`ir tarix sahiflari tarixshunosligimizda R.Shamsutdinov, N.Karimovlarning sa`y-harakatlari tufayli asta-sekinlik bilan yoritilib bormoqda.