Etika” fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati. Reja

Axloqqa kelsak, masala jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yoxud viloyat prokurori o‘zi mas’ul hududda doimo qonun ustivorligini, adolat qaror topishini ko‘zlab ish yuritadi, lozim bo‘lsa, hokimning noqonuniy farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning bekor qilinishiga erishadi: oddiy fuqaro nazdida nafaqat o‘z kasbini e’zozlovchi shaxs, balki haqiqiy huquq posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi U umrini millat, Vatan va inson manfaatiga bag‘ishlagan yuksak axloq egasi: u o‘zi yashayotgan jamiyat uchun namuna bo‘lib, o‘sha jamiyatning yanada taraqqiy topishiga xizmat qiladi. Agar mazkur prokuror, aksincha, qonun ximoyachisi bo‘laturib, o‘zi qonunni buzsa, shaxsiy manfaati yo‘lida oqni qora, qorani oq deb tursa, u axloqsizlik qilgan bo‘ladi. Oddiy fuqaro nazdida birgina kishi prokuror adolatsiz emas, balki butun jamiyat adolatsiz ekan, degan tasavvur uyg‘onadi. Bu tasavvurning muntazam kuchayib borishi esa, oxir-oqibat o‘sha jamiyat yoki tuzumni tanazzulga olib keladi.

Albatta, har uchala axloqiy hodisa va ularning ziddi nisbiylikka ega. Chunonchi, hozirgina misol keltirganimiz prokurorning axloqsizligi darajasi bilan o‘z yakka hukmronligi yo‘lida millionlab begunoh insonlarni o‘limga mahkum etgan Lenin, Stalin, Gitler, Pol Pot singari shaxslar orasida farq bor: agar prokurorning axloqsizligi bir millat yoki mamlakat uchun zarar qilsa, totalitar tuzum hukmdorlari hatti-harakatlari umumbashariy miqyosdagi fojialarga olib keladi.

Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash joizki, axloqiy tarbiya natijasida odoblilik-xushxulqlilikka, xushxulqlilik esa yuksak axloqiylikka aylangani kabi, axloqiy tarbiya yo‘lga qo‘yilmagan joyda muayyan shaxs, vaqti kelib, odobsizlikdan badxulqlilikka, badxulqlilikdan esa axloqsizlikka o‘tadi.

Axloqshunoslik fani etik relyativizm (vakillari Protogor, Georgiy), etik rastionalizm (vakillari Suqrot, Aflotun, Arastu, epikur), evdemonizm, Gedonizm, Asketizm, Kiniklar va Stoik maktabi, shuningdek, Ongli egoizm nazariyasi (namoyondalari Spinoza, Gelvestiy, Golbax) ko‘rinishlarda faoliyat yuritganlar. Bu oqim va maktablarda ijod qilgan buyuk faylasuflar yaratgan axloq nazariyasiga doir ta’limotlar bilan birgalikda Sharq mo‘tafakkirlari tomonidan yaratilgan Kaykovusning «Qobusnoma», Sa’diyning «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub-ul-qulub», Gulxaniyning «Zarbulmasal» kabi amaliy axloqqa bag‘ishlangan asarlar ham ma’naviy tafakkur xazinasida o‘z mustahkam o‘rniga ega. Axloqshunoslikning boshqa falsafiy fanlardan farqi ham, o‘ziga xosligi ham undagi nazariya bilan amaliyotning omuxtaligidadir.

Biz bu o‘rinda ayrim axloqiy ta’limotlarga qisqacha bo‘lsada izoh berib o‘tamiz.