Esse esse yozish talabalarga o’z fikrini erkin bildirishga, mavzuga aloqador ma’lumotni ongli qabullashga va tushunishga, muammoning echimini topishga aloqador dalillardan foydalanib

Esse yozish jarayonida quyidagilarga e’tibor berish kerak:
1.Kirish va yakuniy qismdagi fikr asosiy masalaga uzviy bog’liq bo’ladi. Masalan, kirish qismida “Men... haqida shuni aytmoqchiman” deb boshlansa, yakuniy qismda “Men...xulosaga keldim.” kabi tugallanadi.
2.Esse yozishda his-hayajonli/ta’sirchan va badiiy bo’yoqdor so’zlardan foydalaniladi.
3.Esse ko’lamiga e’tibor berish. (Talabalari uchun: 250-300 so’zdan iborat bo’ladi. Kirish –50-60 so’z, asosiy qism –160-170 so’z, xulosa - 50-60 so’z)


Esseda birgina mavzu atrofida fikr yuritiladi. Unda birgina fikr o’rtaga tashlanadi va rivojlantiriladi. Uning bir necha mavzu va bir qancha g’oyasi bo’lishi maqsadga muvofiq emas. Esse erkin kompozistiya asosida yoziladi. Yaxshi esseni mavzuni yaxshi tushungan, uni har tomonlama idrok eta olgan, o’z g’oyalari bilan talabani o’ylanishga majbur eta oladigan odamgina yoza oladi.
Esse yozishda bir qolipdagi so’zlardan foydalanish, so’zlarni qisqartirish, yuzaki xulosa chiqarishdan xoli bo’lish kerak. Esse tili salmoqlilikni talab qiladi. Bunda esse mavzusini oydinlashtirish, hajmini va maqsadni aniq belgilab olish muhimdir. Esseda badiiy to’qima va fantaziya bo’lmaydi. Unda adabiy til uslublaridan to’g’ri va o’rinli foydalaniladi.


Esse ixcham hajmli bo’lgani bois, fikr-mulohaza bildirishda batafsil hikoyalashdan cheklanish, keltirilgan ma’lumotni ipidan ignasigacha bayon
etishdan saqlanish, bir aytilgan fikrni yana qayta takrorlashga yo’l qo’ymaslik kerak. Uzundan uzoq, aralash turdagi qo’shma gaplar o’rniga qisqa va ixcham ifoda usulini qo’llagan ma’qul.
Esse xatboshilarga to’g’ri ajratilishi kerak. Esseni yozib bo’lgach, uni qayta-qayta o’qib chiqish tavsiya etiladi.
Enstiklopediya va turli manbalardan olingan ma’lumotlar o’z o’rnida qo’llanilishi kerak. Aks holda, essening badiiyligi va ta’sirchanligiga
putur etadi.


ESSE
Esse jazıw studentlerge óz pikirin erkin bildiriwge, temaǵa baylanıslı maǵlıwmattı sanalı qabıllawǵa hám túsiniwge, mashqalanıń sheshimin tabıwǵa baylanıslı dálillerden paydalanıp, óz juwmaǵın anıq hám sawatlı bayan etiwge múmkinshilik jaratadı. Áhmiyetlisi, keltirilgen fakt hám dálillerdiń orınlı qollanılıwı bolıp tabıladı.
Esse jazıwda tómendegi talaplarǵa qatań ámel etiledi:
- jeke kózqarastıń bildiriliwi;
- tezis - tayanısh sózdi durıs anıqlaw;
- faktli dáliller (argumentler);
- teoriyaǵa tiykarlanıw;
- atamalardı óz ornında qollanıw;
- citatalar keltiriw;
- hár qıylı kózqaraslardı mısal keltiriw;
- logikalıq nızamlıqtıń saqlanıwı;
- salıstırıw hám juwmaqlaw usıllarınan paydalanıw;
- sawatlılıq (stilistikalıq, orfografiyalıq, irkilis belgileri);
- paydalanılǵan ilimiy dereklerge siltemeler.
Studentlerge tema usınıs etiledi. Hár bir student ózi ushın maqul bir temanı tańlap aladı. Studentler saylanǵan tema boyınsha kólemi 250-300 sózden ibarat esse jazadı. Jazılǵan esse jumısı studenttiń tańlaǵan temanı túsiniwi, jeke pikir, kózqarasın izbe-iz hám dálilli tárizde, sawatlı jazba ayta alıw qábiletin kórsetedi. Studentler jumıstı eki túrli usılda: shala hám tolıq nusqada jazadı. Shala nusqa da jazba jumıs menen birge tapsırıladı (shala nusqa zárúrlik bolǵanda ǵana tekseriledi).
Esse jazıw dawamında sózliklerden, sabaqlıqlardan hám qosımsha ádebiyatlardan paydalanıwǵa ruxsat etilmeydi.
Esseniń dúzilisi:
1. Kirisiw. Bunda tema haqqında túsinik, temanıń aktuallıǵın ańlatıwshı pikir beriledi. Tezis (tiykarǵı ideya, jeke kózqaras) jazıladı hám keltirilgen teziske táriyp (2-3 gáp) beriledi. Temaǵa tiyisli eki keri pikir keltiredi. Mısalı: (Birpara adamlar uyali telefondı kerek nárse dep esaplaydı, geyparaları bolsa uyalı telefonsız turmıs psixikalıq tosqınlıqlarsiz bolar edi dep esaplaydı.)
Pikirdi ulıwmalastıratuǵın gáp (Bul aktual másele bolǵanlıqtan, hár tárepleme analizlew kerek... Meniń pikirimshe, bul másele tartıslı esaplanadı... Bul másele tartıslı bolǵanlıqtan, izertlew talap etiledi... Bul qızıqlı másele, sebebi... hám t.b. )
Kirisiw temanı logikalıq hám stilistikalıq tárepten baylanıstırıp aydınlastıradı. Bul basqıshta temanı sáwlelendiriw ushın sorawdı durıs qoyıw zárúr. Mısalı, bul orında esse jazıwshı "Kirisiw bóliminde bul temaǵa sıpatlama beriw kerekpe? Men tańlaǵan temanıń aktuallıǵı qay dárejede? Men esse jazıw dawamında óz pikirimdi dálillew ushın qanday dereklerge tayanaman? Men tayanısh sózden kelip shıqqan halda tezis jaza alamanba? sıyaqlı sorawlardı óz aldına qoyıwı hám sonıń sheńberinde pikir júrgizgeni maqul.
Esseniń kirisiw bólimi keminde eki abzactan ibarat bolıwı hám hár bir abzacta eki-úsh gáp ańlatılıwı múmkin. Studentti qızıqtırıw, onıń itibarın tartıw maqsetinde esseniń kirisiw bólimi janlı hám anıq jazılıwı kerek. Bunda shaqırıq, úndew, jeke tájiriybege belgi, ritorikalıq soraw sıyaqlılardan paydalanıw orınlı.
Kirisiw bóliminde student esse temasına túsinik beredi, sol arqalı onıń esse temasın qanday túsingenligi anıqlanadı jáne bul tema ne ushın aktual ekenligi ashıp beriledi. Tema jáne onıń aktuallıǵı kórsetilgennen keyin tezis jazıladı. Tezisten keyin tiykarǵı bólimge baylanıstırıwshı gáp jazıladı. Eger tezis anıq hám ayqın berilse, baylanıstırıwshı gáp jazılmawı da múmkin.
Tezis jazıw esseniń eń zárúrli shártlerinen biri. Tezis - esseniń gilti. Gilti tabılmasa, esseniń tiykarǵı maqsetin túsiniw qıyın. Tezis - avtordıń jeke kózqarasın bildirip, ol tiykarǵı bólimde tastıyıqlanatuǵın pikirdi baǵdarlawshı ideya esaplanadı. Tezis esseniń kirisiw bóliminde jazıladı.
Tiykarǵı bólimniń kirisiw gápi (Men bul waqıya -hádiysege óz kózqarasımdı sonday bildirgim keledi,... Men sol másele boyınsha óz pikirimdi aytqım keledi.) Kóterilgen máselege, pikirge baylanıslı mashqalalı soraw qoyadı. Mashqalalı sorawdı talqılaydı, óz kózqarasın tastıyıqlaytuǵın 2-3 dálil keltiredi, onı mısallar menen tastıyıqlaydı.
Mashqalalı sorawǵa baylanıslı jeke kózqarasın bildiredi. (Joqarıda aytılǵanday, men... ... qollayman, sebebi buǵan bir qatar sebepler bar:... Sol tárepin qollawdıń kóplegen ózgeshelikleri bar. Olar... Eń jaqsısı... ) Óz kózqarasların tastıyıqlaw ushın 2-3 dálil (fakt) keltiredi, onı mısallar menen ashıp beredi. Birinshiden, /eń aldı menen... Birinshi náwbette... ... baslaw / eń basınan, Ekinshiden, úshinshiden, sózimniń aqırında, eń aqırǵısı, biraq tiykarǵısı…
Mashqalalı sorawǵa baylanıslı keri pikir (1-2 gáp) keltiredi. (Geypara adamlar... ... dep esaplaydı, biraq olar... ... túsinbeydi/olar... ... itibar bermeydi. Geypara adamlar... .... .. dep aytadı. Men bunday pikirge qarsıman, sebebi...,. .. degen pikirdi házir kópshilik maqullaydı. Soǵan qaramastan, men... ...dep oylayman. Joqarıdaǵı pikirden basqa... men... ... dep esaplayman.) Óziniń sol pikirge qarsı narazılıǵın bildirip, sebebin túsindiredi. (biraq, joqarıdaǵı dáliller qaytarılmawı kerek.)
Dáliller - student tárepinen aytılǵan pikirdi tastıyıqlaw ushın keltiriletuǵın kóshirme (naqıl, citata, hikmetli sóz, ráwiyat, qosıq qatarları hám t.b.)
Tiykarǵı bólimdi sáwlelendiriw ushın kerekli maǵlıwmatlardı keltiriw procesinde qoyılıp atırǵan máselege studenttiń jeke kózqarasın bildiriwshi, sonday-aq, menimshe, meniń pikirimshe, birinshiden, ekinshiden, sol sıyaqlı, sonday eken, biraq, onday bolsa sıyaqlı kirisiw sózlerden paydalanıw orınlı boladı.
Juwmaq - tema boyınsha shıǵarılatuǵın juwmaqlawshı gápler bolıp, onda jańa kózqaraslar bildirilmeydi, bálkim dálillerge súyengen halda juwmaq shıǵarılıp, onı sheshiw jolları kórsetiledi. Esseniń juwmaqlawshı bóliminde tiykarǵı bólimde berilgen mashqalanıń sheshimi tastıyıqlanadı hám mazmunnıń mánisi ashıladı, yaǵnıy «Esseniń basında kóterilgen másele boyınsha ne aytıw múmkin?» degen sorawǵa anıq hám túsinikli juwap tárizinde jazılıwı kerek.
Juwmaq bóliminde tómendegi kirisiw sózlerden paydalanıladı: men sonday juwmaqqa keldim.., qısqası, tiykarǵı pikirim mınaday.., juwmaqlap aytqanda... hám basqalar.
Esse jazıw procesinde tómendegilerge itibar beriw kerek:
1.Kirisiw hám juwmaqlawshı bólimdegi pikir tiykarǵı máselege tıǵız baylanıslı boladı. Mısalı, kirisiw bóliminde “Men... haqqında sonı aytajaqpan” dep baslansa, juwmaqlawshı bólimde “Men...juwmaqqa keldim.” sıyaqlı tamamlanadı.
2. Esse jazıwda emocional, tásirsheń hám kórkem súwretlew qurallarınan paydalanıladı.
3. Esse kólemine itibar beriw. (Studentler ushın: 250-300 sózden ibarat boladı. Kirisiw - 50-60 sóz, tiykarǵı bólim -160 -170 sóz, juwmaq - 50-60 sóz)
Essede tek ǵana bir tema átirapında pikir júritiledi. Onda bir ǵana pikir ortaǵa taslanadı hám rawajlandırıladı. Onıń bir neshe teması hám bir qansha ideyası bolıwı maqsetke muwapıq emes. Esse erkin kompoziciya tiykarında jazıladı. Jaqsı esseni temanı jaqsı túsingen, onı hár tárepleme qabıl ete alǵan, óz ideyaları menen studentti oylanıwǵa májbúr ete alatuǵın adam ǵana jaza aladı.
Esse jazıwda bir qáliptegi sózlerden paydalanıw, sózlerdi kemeytiw, júzeki juwmaq shıǵarıwdan erkin bolıw kerek. Esse tili salmaqlılıqtı talap etedi. Bunda esse temasın ashıp beriw, kólemin hám maqsetti anıq belgilep alıw zárúrli bolıp tabıladı. Essede kórkem toqıma hám fantaziya bolmaydı. Onda kórkem ádebiyatqa baylanıslı til usıllarınan durıs hám orınlı paydalanıladı.
Esse ıqsham, kólemli bolǵanı sebepli, pikir bildiriwde tolıq aytıp beriwden shekleniw, keltirilgen maǵlıwmattı bastan aqırına shekem bayan etiwden saqlanıw, bir aytılǵan pikirdi taǵı qayta tákirarlawǵa jol qoymaw kerek. Uzınnan uzaq, aralas túrdegi qospa gápler ornına qısqa hám ıqsham ańlatpa usılın qollaǵan maqul.
Esse abzaclarǵa durıs ajratılıwı kerek. Esseni jazıp bolǵannan soń, onı qayta-qayta oqıp shıǵıw usınıs etiledi. Enciklopediya hám túrli dereklerden alınǵan maǵlıwmatlar óz ornında qollanılıwı kerek. Keri jaǵdayda, esseniń kórkemligi hám tásirliligine zıyan keledi.