Erning tоrtish maydоnida jismning pоtencial energiyasi. Inercial sanоq sistemalari

Inercial sanoq sistemalari. Hozirgacha biz harakat nisbatan qaralayotgan sanoq sistemani 

yer bilan doimo bog‘langan deb hisoblar, shuning bilan birga, yerning o‘zini esa tinch turibdi deb 

qarar edik. Haqiqatda esa, biz yerning o‘z qutb o‘qi atrofida aylanishi bilan birga Quyosh atrofida 

yillik  aylanma  harakat  qilishini  yaxshi  bilamiz.  Binobarin,  yerni  harakatsiz  deb  hisoblab,  biz 

qandaydir xatoga yo‘l qo‘yar edik, buni biz ushbu bobda aniqlaymiz. 

Dinamika qonunlarining taeriflari faqat inercial sanoq sistemalari uchungina birday bo‘ladi. 

Biri  (/)  harakatsiz,  ikkinchisi  (II)  esa,  birinchisiga  nisbatan  doimiy 

  tezlik  bilan 

harakatlanayotgan  ikki  sanoq  sistemasini  ko‘z  oldimizga  keltiraylik  (2-rasm).  U  holda  ikkinchi 

sanoq  sistemasiga  nisbatan  tinch  holatda  bo‘lgan  jismlar  birinchisiga  nisbatan 

  tezlikda, 

ikkinchi  sanoq  sistemasiga  nisbatan 

  tezlikka  ega  bo‘lgan  jismlar  esa  harakatsiz  sistemaga 

nisbatan 

  tezlikda  harakatlanishi  ravshan. 

 

tezlik  doimiy  bo‘lganidan  jismning 

harakatlanayotgan  sanoq  sistemaga  nisbatan  tyozlanishi  harakatsiz  sanoq  sistemaga  nisbatan 

tezlanishiga teng yea aksincha. Bir-biriga nisbatan to‘g‘ri chiziqli va tekis harakatlanayotgan har 

qanday sanaq sistemaga nisbatan tezlanish birday bo‘ladi. 

 

 

2-rasm. 

Jismlarga  ta’sir  etuvchi  kuchlar  hamda  shu  jismlarning  massalari,  tajribalarning 

ko‘rsatishicha,  muayyan  jismning  harakatini  biz  qanday  sanoq  sistemaga  nisbatan 

aniqlayotganimizga bog‘liq emas. Haqiqatan ham, kuchlar jismlar orasidagi masofaga, ularning 

nisbiy tezligiga va vaqtga bog‘liq. Bu barcha kattaliklar tekis va to‘g‘ri chiziqli harakatlanayotgan 

yangi koordinatalar sistemasiga o‘tishda o‘zgarmaydi. 

Agar  barcha  biz  tanlagan  sanoq  sistemalari  bir-birlariga  nisbatan  to‘g‘ri  chiziqli  va  tekis 

harakat  qilayotgan  bo‘lsa,  hamda  bundan  tashqari  ulardan  birida  dinamika  qonunlari  o‘rinli 

bo‘lishi ma’lum bo‘lsa, u holda dinamikaning birinchi va ikkinchi qonunlarining ta’rifi bu barcha 

sanoq  sistemalarining  har  birida  o‘rinli  bo‘ladi.  Barcha  shunday  sanoq  sistemalari  inercial 

0

v

0

v

1

v

0

1

v

v

v





0

v

---

sistemalar  deyiladi;  Galileyning  inergiya  qonuni  faqat  shunday  sistemalardagina  bajariladi.  Bu 

holatni Galileyning nisbiylik principi deyiladi. 

Inercial  sistemaga  nisbatan  tezlanish  bilan  harakatlanuvchi  sanoq  sistemalarini  noinercial 

sistemalar deyiladi. Lekin bizga ma’lum sanoq sistemalaridan qaysi birini inercial sistema desa 

bo‘ladi?  Bu  savolga  umumiy  ko‘rinishda  javob  berish  juda  qiyin.  Biroq  yorug‘lik  tezligiga 

nisbatan  kichik  tezliklar  bilan  harakatlarni  tahlil  qilayotganda  inercial  sanoq  sistema  sifatida 

Quyosh  sistemasini  xosil  qiluvchi,  o‘qlari  «quzg‘almas»  yulduzlarga  nisbatan  o‘zgarmas 

yo‘nalishlarga ega bo‘lgan jismlarning massalari markazlari bilan doimiy bog‘langan sistemani 

qabul  qilish  mumkin.  Harakatlarni  yerda  tekshirish  tajribasi  hamda  astronomik  kuzatishlar 

tajribasi bunday farazning o‘rinli ekanligini tasdiqlaydi. 

Yerni  va  u  bilan bog‘langan sanoq sistemalarini  faqat taqribangina,  bunda  biror  xatolikka 

yo‘l qo‘yib, inercial sistemalar deyish mumkin. 

Nisbiylik  nazariyasida  bu  problema bir oz boshqacharoq  yechiladi.  Birinchidan,  xarakatni 

tasvirlash  uchun  barcha  inercial  sanoq  sistemalar  teng  hukuqli  deb  taxmin  qilinadi.  Bir-biriga 

nisbatan tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan sanoq sistemalari ichidan biror imtiyozlisini 

ajratib  bo‘lmaydi.  Ikkinchidan,  dinamika  qonunlari  (umuman  tabiat  qonunlari)  istalgan  inercial 

sanoq sistemada birday ko‘rinishga ega (invariant). 

Galileyning  nisbiylik  principi  faqat  Nyuton  qonunlarining  inercial  sistemalarga  nisbatan 

invariantligini tasdiklaydi, xolos 

Eynshteynning  nisbiylik  principi  bu  tasiqnomani  elektrodinamika  qonunlariga  xamda 

fizikaning boshqa qonunlariga yoyadi.