Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

Adabiyotda  mazmun  va  shakl  birligi
M azmun va shakl birligi, badiiy obraz doirasida ularning o ‘zaro aloqadorligi 
san’atning muhim, qat’iy qonunidir.  Buni eng ulug‘  san’atkorlar asrlar davomida

---

qayta-qayta  t a ’kidlab   keladilar.  Ju m lad an ,  A lisher  N avoiy  m azm un  bilan 
shaklningbirligi  to ‘g ‘risida “ H ayratul-abror” dostonida  quyidagilarni yozgan 
edi:
N a zm d a ham  asl anga m a’ni  durur,
B o 'lsu n   an in g  surati  h ar  ne d u ru r.
N azm ki m a’ni anga m arg'ub em as,
Ahli  m aoniy qoshida  xo'b emas.
N a z m k i  ham   surat  eru r xush  anga,
Z im n id a   m a’ni dog‘i dilkash anga.
M azm un  va  shakl  asarda  sh unday  hirikib  ketganki,  ularni  b ir-birid an  
ajratish  qiyin.
Biz  q a n d a y d ir  lin k   s h e 'rd a   sh o ir  to m o n id a n   ifo d ala n g an   g ‘o y an i 
tushunchalartiliga k o ‘chirib,  so'zlab berishimiz m um kin, lekin u holda m azkur 
g ‘oyaga,  sh o im in g   asosiy  fikriga  b o g 'liq   b o ‘lgan  nozik  his-tuyg‘ular,  o ‘y- 
kechinm alar yo‘qolib qoladi.  Biz qandaydir rom an  yoki dram ada ilgari surilgan 
eng  asosiy,  u m u m iy   fikrlarni  ta ’riflab  berishim iz  m um kin,  biroq  bu  t a ’rif 
hech qachon  a sa rn in g jo n li,  b irb u tu n   badiiy  m azm uni o ‘rnini bosa  olm aydi. 
Shuning uchun  ham   ulug‘  nem is shoiri G yote o ‘zining “ Faust”  nom li buyuk 
tragediyasi g ‘oyasini sod d a qilib tushuntirib berishdan bosh tortgan  edi.
llm iy   a s a r la r d a   h a y o tn in g   tu r li- tu m a n   q irra la ri,  aso san   u m u m iy  
qonuniyatlarda, hukm  va xulosalarda yuzaga keladi.  Badiiy asarlarda esa mazm un 
va shakl birligi tufayli  ko‘p qirrali borliq jonli holda alohida  hodisalar va o ‘ziga 
xos sifatlarning o ‘z a ro  aloqador tarzda  nam oyon b o lish id a  ro‘yobga chiqadi. 
Badiiy asarlar kitobxon tasaw uriga kuchli ta ’sir ko‘rsatish qudratiga ega.  Bunday 
t a ’sirchanlikka  y o zu v c h ila r  aniq  so‘z la r  yordam ida  hosil  etilgan  o brazlar 
vositasida erishadilar, chunki bu obrazlar go‘yo san’atkor g‘oyalarini nurlantirib, 
o ‘quvchi ongida,  qalbida nozik tuyg‘ular,  o‘zgarishlar tu g ‘diradi.
Badiiy adabiyot  nam unalarida m azm un va shakl o ‘zaro munosabatda b olad i, 
aloqador va nisbiy xususiyatga ega bo ‘lgan tushunchalar hisoblanadi. Asardagi 
qandaydir unsurga  nisbatan  m azm un hisoblanuvchi narsa boshqalariga nisbatan 
shakl vazifasini  o ‘tashi  m um kin.
M azm un va shakl  bir-biriga o ‘tishi  m um kin,  obraz g'oyaga  nisbatan shakl 
b o ‘lsa, g‘oya hayotga nisbatan shakldir.
X uddi shunin g d ek ,  b iro r  m azm unni  ifodalovchi shakl o ‘z  holicha  boshqa 
hayotiy  m asaia ia rn i  m ujassam lashtirishi,  m a z m u n d o r  b o ‘lishi  m um kin. 
M azm un va shakl birligi  qonuni  kom pozitsion  usullar va tasviriy vositalarga 
ham   taalluqlidir,  c h u n k i  h ech   b ir  m azm un  shaklsiz  b o ‘lm aganidek,  hech 
b ir shakl yoki  u n in g   unsuri  ham   m azm unsiz  b o ‘ia olm aydi.

---