Erkin umarov mahmud abdullayev

Asarlari: 
«Al-jabr 
va 
al-m uqobala hisobi haqida qisqacha ki- 
tob». «Al-jabr»dan bizga 
m a’lum 
bo'lgan «algebra», «algoritm» 
kabi atam alar kelib chiqqan. «H ind hisobi b o ‘yicha kitob». «As- 
tronom ik zij». Asarda astronom iyaga oid m uam m olar haqida so‘z 
yuritiladi. Oylar, shamsiy 
va 
qam ariy hijriy hisoblar tavsifi, sayyo-

---

ralaming harakatlari, oy kenglamasi va uning harakati, sinusni yoyga 
ko‘ra aniqlash, teskari sinuslar jadvali, soyalar jadvali beriladi. «Yer 
surati haqida kitob». Bu yerda 2400 ta shahar, dengiz, orol va boshqa 
obyektlaming joylanishi, koordinatlari va holatlari haqida m a’lumot 
beriladi. Nil daryosi, Azov, Kaspiy va Orol dengizlarining jug‘rofiy 
xaritalari manzaralari chizib berilgan. «Asturlob bilan ishlash haqida 
kitob», «Quyosh soatlari haqida kitob», «Yahudiylar eralari va bay- 
ramlarini aniqlash haqida risola», «Kitob at-tarix», «Kitob ar-ruhnoma».
* * *
Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniy 
(tax- 
m inan 797—865 yillarda yashagan). M anbalarda aytilishicha, u 
boshlang‘ich ta ’limni olgach, o ‘sha davrning m a’rnuriy markazi va 
yirik ilm dargohi Marv shahriga borgan. Xalifa al-M a’m un Bag‘- 
dodda taxtga o'tirganda, Marvda tashkil etilgan ilmiy jam oani ham 
o ‘zi bilan birga o 'sh a yerga olib ketgan. A hm ad al-F a rg ‘oniy 
Bag‘dodda tashkil etilgan «Bayt ul-hikm a»da faoliyat ko'rsatgan. 
Tadqiqotchilar uning sakkizta asarini qayd etadilar.
Asarlari: 
«Kitob fiy harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum» 
(«Samoviy harakatlar va umumiy astronomiya kitobi»), «Kitob al- 
komil fiy san’a al-asturlob» («Asturlob yasash haqida kitob»), «Kitob 
am al bil asturlob» («Asturlob bilan ishlash kitobi»), «Jadval al- 
Farg‘oniy»(«Al-Farg‘oniy jadvallari»), «Risola fiy m a’rifa al-avqot 
allatiy yakun al-qam ar fiyho favq al-arz av tahtho» («Oyning Yer 
ostida va ustida bo‘lish vaqtlarini aniqlash haqida risola»), «Hisob 
al-aqolim as-sab’a» («Yetti iqlimni hisoblash»), «Kitob amal ar- 
ruhomat» («Quyosh soatini yasash kitobi»), «Ta’lil li zij al-Xorazmiy» 
(Al-Xorazmiy «Zij»ining nazariy qarashlarini asoslash»).
* * *
A l-Farg‘oniy o ‘z kashfiyotlarida geliosentrizmga o'tish uchun 
ilmiy zam in yaratdi; Ekvator va ekliptika tekisliklaridagi doimiy 
burchakni 23 daraja-yu 35 m inut deb aniq o'lchadi; sferalar radiusini 
birinchi m arta belgilab berdi; Oy va Quyosh tutilishlarini tadqiq 
etdi; Yer yoyinjng qaysi uzunligi 1° ga to ‘g‘ri kelishini o'lchab, bu 
m iqdorni aniqladi, u ni 360 ga ko'paytirib, 40800 km. ni hosil 
qilishini qayd etgan. Yer shari meridianining uzunligini aytib berdi; 
Nil daryosi gidrometeorologik tabiatini aniqlaydigan asbob — «Miq- 
yosi Nil»ni yasadi. Suv uchun to ‘lanadigan soliq shunga asoslandi,

---

xalq uni «adolat tarozisi» deb atadi; inson yashaydigan maydonni 
yetti iqlimga bo'ldi; vaqt o ‘lchamini; osmonning kelajak m anzara- 
sini ifodalaydigan asturlob nazariyasini yaratdi va h. k.
* * *
Imom al-B uxdriy (810—870). Asl isrni Abu A bdulloh M uham ­
mad ibn Ismoil al-Buxoriy yoshligidanoq arab tili va hadis kito- 
blarini sevib o'rgangan, ularni yod olgan. 16 yoshida Im om Bu- 
xoriy onasi va akasi A hm ad bilan haj safariga otlanadi. U ning 
xotirasi h ar qanday kitobni bir m arta m utolaa qilishda yod olish 
qobiliyatiga ega bo ‘lgan. U yuz ming sahih va ikki yuz ming g‘ayri 
sahih hadisni yoddan bilgan.