Erkin umarov mahmud abdullayev

«Komil inson
deganda biz, a w a lo , ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-
atvori bilan o ‘zga)arga ibrat bo‘ladigan biiimli, m a’rifatli kishilarni
tushunamiz». 
(/. 
A. Karimov.
Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 6-bet).
2. VATANPARVARLIK VA INSONPARVARLIK - SHAXS
MA’NAVIY QIYOFASINING M EZONI
Hozirgi davr mustaqil davlatlar jahon ham jam iyatining vujud- 
ga kelishi va rivojlanishi m oddiy om illar bilan birga m a ’naviy 
o m illa r n in g ro li o r tib b o r a y o tg a n lig i, ilm iy - te x n ik a v iy
taraqqiyotning tezlashuvi bilan xarakterlanadi.
Mustaqil davlatning vujudga kelishi, xalqlarning milliy istiqlolga 
erishuvi xalqning m illiy-vatanparvarlik hissiyotini, milliy g'urur, 
milliy iftixor tuyg'ularini yanada j o ‘sh urdirib yubordi. Mustaqil 
davlatlarda, xususan, 0 ‘zbekistonda fuqarolarning sifat jihatdan 
yangi vatanparvarligi q aro r to p d i. Bu — v atan p arv arlik bilan 
insonparvarlikning om uxta b o ‘lib ketganligi bilan xarakterlanadi.
0 ‘zini bilm agan, buyuk davlatchilik ruhi bilan sug‘orilgan ay- 
rim kim salar jam iyat hayotidagi bu jarayonlarni m illatchilik g‘ala- 
basi deb talqin qilishga urinm oqdalar. Prezidentim iz I. A. K ari­
mov bu xususda shunday dedi: « 0 ‘tgan m ustaqil rivojlanish yil- 
lari davlatim izning suvereniteti va barqarorligiga tahdid saqlanib 
qolm oqda, deb aytish uchun asos b o 'la oladi. Bu tahdid buyuk 
davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik ruhidagi shiorlarda, 
bildirilayotgan fikrlarda, sharhlarda va muayyan xatti-harakatlarda 
aniq nam oyon b o ‘lmoqda» 
(I. A. Karimov.
0 ‘zbekiston XXI asr 
b o ‘sag‘asida. 51-bet).
Buyuk davlatchilik shovinizmi nima? Uning hozirgi ko‘rinishlari 
n im alard a n iborat? «Tarixiy tajribaga asoslanib, bu ho d isani 
m uayyan k u ch lar va dav latlar to m o n id an b o 'la d ig a n siyosiy, 
m afkuraviy va iqtisodiy h uk m ro n lik deb yoki m illatlararo va

---

davlatlararo, m intaqaviy m unosabatlarda unga intilish deb ta ’rif- 
lash mumkin» ( 0 ‘sha asar, 52-bet). Buyuk davlatchilik shoviniz- 
mi boshqa m illatlar va m am lakatlar bilan o ‘zaro m adaniyatli 
ham korlik qilishga tayyor em aslikdan kelib chiqadi. U ning ifoda- 
chilari harbiy im periyalardir ( 0 ‘sha asar, 53-bet).
V atanparvarlik va m illatchilik haqjdagi nazariya va m anbalar- 
ga m urojaat qiladigan bo'lsak, uning murakkab ijtimoiy hodisa 
ekanligini ko‘ramiz.
Bu m uam m oni hatto buyuk m utafakkirlar ham hal qilolma- 
ganlar. M asalan, nem is faylasuflari Fixte va Gegel ham vatan- 
p arv arlik n in g jo z ib a k u c h in i, h a y o tiy lig in i u n c h a lik anglab 
yetmaganlar. Shunga qaram asdan, ular vatanparvarlik mamlakatni 
birlashtiradi, deb hisoblaganlar. Fixte «Vatanparvarlik va uning 
aksi» degan m aqolasida vatanparvarlikni fan taraqqiyoti bilan 
bog‘lagan, fan bilan om uxta b o ‘lgan vatanparvarlik o ‘sha davrdagi 
tarqoq G erm aniyani birlashtirishga yordam beradi, degan edi. Shu 
bilan birga u faqat nem islargina vatanni sevishga qobiliyatli deb, 
m illatchilikka yo ‘l q o ‘yadi. D em ak, Fixte vatanparvarlik bilan 
m illatchilikni bir-biridan farq qila olmagan.
Gegel ham vatanparvarlik m ohiyatini to ‘la tushunib yetmadi. 
Shunga qaram ay, bu sohada uning xizmati katta ekanligini ta ’- 
kidlash kerak. Gegel vatanparvarlik — shaxsning V atani b o ‘lishi 
kerakligi to ‘g‘risida iroda-xohishi deb ta ’rif beradi. Ayni vaqtda, 
Gegel vatanparvarlikni ozodlikni b o ‘g ‘uvchi m utlaq davlatni tan 
olish bilan bog‘lab tushuntiradi.
V atan p arv arlik — fu q aro larn in g V atan oldidagi b u rch la rin i 
an glashning tab iiy h o lati. M illatc h ilik — voq elikn in g m e ’yor 
doirasiga t o ‘g ‘ri kelm aydigan, alohida g 'ayritab iiy h o lati, o ‘z 
millatiga oid qadriyatlarga notanqidiy, nom unosib m unosabatdir, 
boshqa millat qadriyatlarini inkor etishdir.
Vatanparvarlik tabiatining ilmiy talqini unga umumdemokratik 
va umuminsoniy qadriyatlar sifatida qarashdan iborat. H ar bir chin 
m a’nodagi vatanparvarlik umuminsoniy mazmunga ega: Ota yurtiga 
muhabbat, yerni e ’zozlash, ona tilini hurmatlash, millatning ilg‘or 
madaniy a n ’analarini ehtiyot qilib, ko‘z qorachig‘idek saqlashga 
intilish va hokazo. Bu narsa vatanparvarlikning milliy-etnik jihatini 
tashkil etadi. Bunday hurmat va e’zoz turli ijtimoiy guruhlarda turlicha 
namoyon bo‘lsa-da, ularda qandaydir mushtaraklik mavjud. Barcha 
milliy-etnik jihatlar umumdemokratik mazmunga ega. Fuqarolar-

---

ning vatanparvarlik hissiyoti va orzu-istaklari dem okratiya bilan 
bog‘langan. Ularni himoya qilish chin m a’nodagi vatanparvarlikning 
ifodasidir. Shu m a’noda, vatanparvarlik milliy negizda turli sotsial 
guruhlarni birlashtirish xususiyatiga ega.
Vatanparvarlik tushunchasi davr o ‘tishi bilan shaklan va m az- 
m unan o ‘zgarib borgan: mayda burjuaziya va proletar vatanpar- 
varligi tarixan mavjud bo‘lganligi sir emas. P roletar vatanparvar- 
ligi um um xalq vatanparvarligi sifatida biryoqlam a talqin qilib 
kelingan. V atanparvarlikning m illiy-ozodlik davridagi, o ‘tishlar 
davridagi shakllari ham mavjud.
0 ‘zbekistonda milliy m ustaqillikning q o ‘lga kiritilishi tam o- 
m ila yangi h o d isa — istiq lo l v a ta n p a rv a rlig i o n g in i k e ltirib
chiqaradi. M illiy ongning uyg'onishi, m am lakat boyliklari o ‘z 
egasini topishi, yangi m ulkdor sinflarning vujudga kelishi bilan 
«shu vatan meniki», «yer va suvlar meniki», «cheksiz sarhadlar 
meniki», «chorva mollari», «o‘tloqlar meniki» degan xo'jayinlik 
hissiyoti shakllana boshladi.
Kishilarga m unosib turm ushning yaratilishi, jam iyatning ijti- 
moiy m uhofazaga daxldor qismini — nogironlar, bolalar, faxriy- 
lar, urush qatnashchilari, veteranlar, talabalarning ijtimoiy him oya 
q ilin ishi k ish ilard a m isli k o ‘rilm agan faollik, v atan ravnaqi, 
h im o y asi u c h u n jo n fido q ilish g a ta y y o r b o ‘lgan u lu g ‘ b ir 
ko'tarinkilik, istiqlolga, yurtga, yurtboshiga nisbatan chuqur mehru 
oqibatni vujudga keltirdiki, bu vatanparvarlikning yangi shakli, 
istiqlol vatanparvarligidir.
Vatanparvarlik zam inida ona-V atan yotishi ham m aga m a’lum. 
Vatan atam asi arabchadan olingan b o ‘lib, ona yurt m a ’nosini bil- 
diradi. O dam tug'ilib o ‘sgan uy, m ahalla, qishloq, shahar o'ziga 
xos vatandir. B iror-bir xalq azaldan yashab kelayotgan hudud ham 
V atandir. U larning biri ikkinchisini to ‘ldiradi. B oshpana ham
Vatan m a’nosida ishlatiladi.
Vatan tushunchasi tarix davom ida doim o o'zgarib, rivojlanib 
borgan. M asalan, ibtidoiy jam oa tuzum ida V atan m uayyan qabila 
yashagan joy, qabilaning m akoni hisoblangan. So‘ng elat paydo 
b o ‘ldi. Elat qondosh va tildosh qabilalarning uzviy ittifoqi b o ‘lib, 
elatdoshlar V atani o ‘sha elat yashagan hudud hisoblangan. Asta- 
sekin xalq va m illat paydo bo'ldi. Ijtim oiy taraqqiyotning hozirgi 
bosqichida eng rivoj topgan ijtimoiy guruhlarning juda rivoj topgan 
birligi m illatdir.

---

V atan bir yoki bir necha m illatlar o ‘zaro birgalikda yashayot- 
gan hududdan tashkil topadi. Vatan tushunchasiga yer, tuproq, 
o ‘rm on, to g‘u tosh, suvlar, daryolar, dengiz va okeanlar kiradi. 
Shu bilan birga u hududdagi barcha boyliklarni ham o ‘z ichiga 
oladi. Boyliklar deganda m a’naviy meros ham tushuniladi.
Inson kuchi va m ehnatini, tajribasini ona zaminga, yerga, ona- 
Vatanga baxshida etadi. Tirikchilik uchun zarur n o z-n e’matlarni 
yetishtiradi. Vatanparvarlik ayni vaqtda odamga m as’uliyat yuk- 
laydi, uni ijod va bunyodkorlikka, shijoat va g ‘ayratga rag‘batlan- 
tiradi. 0 ‘z vatanini sevish u bilan faxrlanish, uning baxt-saodat 
y o 'lid a, niyatida aktiv faoliyat k o ‘rsatish dem akdir. Inson o ‘z 
V atanini sevmasa, unga sadoqat bilan farzandlik burchini ado 
etmasa, u haqiqiy inson b o ‘lishi m um kin emas. Vatanparvarlik 
insonning eng ulug‘, eng olijanob va eng muhim fazilati, odamiy- 
likning tom m a’nodagi ifodasidir. Biz o ‘z yurt-vatanim izni qanday 
sevsak, ona tilim izni, milliy m adaniyatimiz, a n ’analarim iz, urf- 
odatlarim izni ham shunday sevamiz, hurm at qilamiz.
Ajdodlarimizning jahonni lol qoldirgan ishlari va qahram onlik- 
lari bilan faxrlanam iz, ularning m ehnati bilan bunyod etilgan 
qadimgi yodgorliklarni ko‘z qorachig‘idek ehtiyot qilib saqlaymiz. 
Ularni yangi m azm un bilan boyitamiz. Binobarin, I. A. Karimov 
ta ’kidlaganidek, «o‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi».
0 ‘z xalqining o'tm ishi bilan bir qatorda o'zga xalqlar o ‘tm i- 
shini hurm at qilish, qadrlash ham vatanparvarlik ifodasi hisobla- 
nadi. A jdodlar yaratgan va bizga qoldirgan boyliklarni avaylab, 
asrab kelgusi avlodga uzatish ham vatanparvarlikdir. O ta-bobolar 
m ehnatini qadrlash, undan faxrlanish hissini yosh avlodga singdirib 
borish bugungi avlodning m uqaddas burchidir.
O na-V atan odam larga har doim kuch-qudrat ato etgan. H ar 
bir xalqning chinakam farzandlari Vatan uchun jo n fido qilishni 
o'zlari uchun katta sharaf deb bilganlar. M a’lum sabablarga ko‘ra, 
V atanidan uzoqqa borib qolgan kishilar bir um r ona yerini qo'm sab 
o ‘tganlar. M uham m ad Bobur H indistonda shoh bo'lishiga qaramay, 
butun umri davomida ona yurtini sog'inib yashagan, Andijonning 
tabiati, odamlari, bog‘u-rog‘lari, uzum-anjirlari, tilni yorar qovunlari 
bir um r unga armon b o ‘lib qolganligi m a’lum.
0 ‘zbek xalqining chinakam vatanparvarligi ona yurtini chet el 
bosqinchilaridan him oya qilishda yorqin nam oyon bo'lgan, bun- 
ga xalqimiz tarixi jonli guvoh.

---

Istiqlol tufayli vatanparvarlikning yangi qirralari ochilm oqda, 
Vatan 0 ‘zbekistonda yashayotgan barcha millat va elatlarga tegishli 
ekanligi, ular bilan birgalikda d o ‘st-in o q b o ‘lib yashashda, o ‘zaro 
h a m k o rlik va ijo d d a k o ‘rin m o q d a . M a sa la n , T o sh k e n td a g i 
samolyotsozlik zavodida turli millat vakillari ishlaydi. Asakadagi 
0 ‘zD EU yengil avtomobil zavodi ham koreyslar bilan ham kor- 
likda bunyod etildi. H am korlik va do'stlikni bunday qadrlash ham 
vatanparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan.
0 ‘zbekistonda vujudga kelayotgan qo‘shma korxonalar bilan 
faxrlanish kerak. 1992 yilda oltin qazib olish b o ‘yicha «Zaraf- 
shon-N yum ont» 0 ‘zbekiston-A m erika qo‘shm a korxonasi tashkil 
etildi. Q im m ati 220 million AQSh dollariga teng b o ‘lgan zavod 
qurilishi 1993 yil oktyabrida boshlanib, 1995 yilning may oyida 
tugatildi. 1995 yil q o ‘shma korxona oltinining birinchi turkum i 
ishlab chiqarildi. 1994 yilda «Omontov Goldfilds» 0 ‘zbekiston- 
Britaniya q o 'sh m a korxonasi tashkil etildi.
Haqiqiy vatanparvar inson atrofda yuz berayotgan voqealarga 
loqayd qaram aydi, kam chiliklar va nuqsonlarga chidab tura ol- 
maydi. Xalq uchun, V atan uchun doim iy qayg‘urish, tashvishla- 
nish, o ‘zining fidokorona m ehnati bilan o ‘rnak ko'rsatish, nam una 
b o ‘lish, ham m a sohada faol bo‘lish odam ning o'ziga ham katta 
n af keltiradi.
Istiqlol bilan tug ‘ilgan vatanparvarlik bugungi kunda 0 ‘zbekis- 
tondagi barcha xalqlarning, barcha fuqarolarning vatanparvarligi 
b o ‘lib qolayotir. Bu vatanparvarlik ajdodlar qoldirgan m adaniyat 
a n ’analariga sadoqat ruhi bilan sug‘orilgan. Yuksak g ‘oyaviylik, 
xalq im izg a xos fido iy lik, m u sta q illik q ad rig a y etish hozirgi 
vatanparvarlikning o ‘ziga xos xususiyatlaridir.
Istiqlolning m aqsadi har b ir fuqaroga munosib sharoit, erkin- 
lik, tenglik, birodarlik m uhitini yaratib berishdan iborat. Biz uchun 
istiqlol davlatimizni mustahkamlash, buyuk kelajagimiz poydevorini 
qurish, milliy ongimizni yuksaltirish, jahon hamjamiyatida munosib 
o 'rn im iz n i egallashga q aratilg a n . «Shu m aq sad larg a erishish 
u ch u n , — deydi I. A. K arim ov, — y u rtim iz n in g b a rc h a aholisi 
0 ‘zbekistonni yagona va aziz yurtim iz deb bilishi, o ‘z taqdirini 
Vatan taqdiri bilan uzviy bog'lab kurashm og‘i, m ehnat qilm og'i 
darkor».
V a ta n p a rv a rlik n in g a n ’anaviy jih a tla rid a n biri m am lak at 
m udofaasini m ustahkam lashdir.

---

H arbiy qurilish sohasidagi m aqsad professional armiyani, o ‘z 
tarkibida yaxshi tayyorlangan va ta ’lim olgan, o ‘z xalqiga, ona 
zam inga sadoqatli b o ‘lgan, o ‘z V atanining sh a’ni va qadr-qim - 
m atini oxirigacha him oya qila oladigan jangchilarga ega b o ‘lgan 
armiyani bosqichm a-bosqich vujudga keltirishdan iboratdir.
Yoshlarimizni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda Vatan 
himoyachilari, Ulug‘ Vatan urushi qatnashchilari bilan uchrashuv- 
lar, suhbatlar, kinofilmlar namoyish etish katta naf keltiradi. Bu ishda 
xotira uchun qo‘yilgan memorial yodgorliklaming ham roli katta. 
Prezidentimizning taklifi bilan 1999 yildan boshlab, 9 may Xotira 
va qadrlash kuni deb e ’lon qilindi. Toshkentda urushda ishtirok 
etganlar xotirasini eslatuvchi viloyat, shaharlar ham da jangchilarning 
ismi-sharifi aks ettirilgan tarixiy yodgorlik ansamblini yaratish haqida 
fikrlar bildirildi. Faxriylarimiz bu taklifni qo‘llab-quwatladilar.
0 ‘zbekiston vatanparvarligining hal qiluvchi belgisi xalqlar 
d o ‘stlig i, b a y n a lm ila lc h ilik b ila n m u sta h k a m b o g ‘liq lig id ir. 
M illatchilik va diniy ekstrem istik flkrlovchi odam lar vatanpar­
varlikni bir yoqlam a tushunadilar. Ayniqsa, aqidaparastlar barqa- 
rorlikni, m illiy-fuqarolararo totuvlikni buzishga intiladilar.
Shunday qilib, xalqimizning tub manfaatlariga, milliy g‘oyaning 
hayotiy kuchga aylanishi uchun kurash ayni vatanparvarlik namuna- 
sidir, chunki «vatanning ravnaqiga xizmat qilmaydigan g‘oya hech 
qachon milliy g‘oya bo‘la olmaydi, u Vatan ravnaqini belgilab beradigan 
tamoyillami o'zida aks ettirsagina kuch-qudrat manbayiga aylanadi» 
(Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. 52-bet).
0 ‘zbekistonda kadrlar tayyorlashning milliy Dasturida XXI asrga 
ta’rif berilib, insonparvarlik tantanasi asri, milliy, irqiy, diniy va boshqa 
munosabatlarda insonparvarlikni namoyon etadigan yangi davming 
boshlanish asri deb ta ’kidlangan. T a’lim-tarbiya tizimini insonparvarlik 
yo‘nalishida o ‘zgartirish va rivojlantirish haqida gap boradi.
X o‘sh, insonparvarlik nim a? Insonparvarlik (yunoncha — gu- 
m anizm ) keng m a ’noda shaxsning qadr-qim m ati, erki, kam oloti- 
ni ifodalaydi.
0 ‘zbekistonda m ustaqillik o ‘rnatilishi m unosabati bilan inson­
parvarlik yangi m azm unga ega bo'ldi.
Insonparvarlik 0 ‘zbekiston istiqloli sharoitida real ijtim oiy 
m unosabatlar zam iniga q o ‘yildi. Istiqlolning m aqsadi insonning 
iz z a t-h u rm a tin i jo y-jo y ig a