Erkin umarov mahmud abdullayev

To ‘rt oyoqli cho ‘bin ot bir kun sango yetaro.
A hm ad Yassaviy butun turkiyzabon xalqlaming madaniy hayoti­
da m u h im rol o'yn ag an buyuk m u ta s a w u f olim , donishm and 
ulam o va ustoz sifatida shuhrat qozongan.
* * 
%
Mahmud Qoshg‘ariy 
(XI asr). M ahm ud Q oshg‘ariy M arkaziy 
Osiyoda ilk o ‘rta asr m adaniyatining buyuk nam oyandalaridan 
biridir. U turkiy tillarni o'rganish sohasida keng shuhrat topgan. 
U XI asrda M ovarounnahrda som oniylar o ‘m in i qoraxoniylar su- 
lolasi egallagan, turkiy adabiy til keng u rf b o ‘la boshlagan davrda 
yashagan. M ahm ud Q oshg'ariy Q ashg'arda tug'ilib o‘sgan b o ‘lsa- 
da, turkiy o'lkalam ing ko'pg ina shaharlarida b o 'lib, til sohasida 
boy m aterial to'pladi.
Asari: 
«Devoni lug‘atit turk». «Devon»da 7500 dan oshiq tu r­
kiy so‘z 
va 
iboralar izohlangan. Q oshg'ariy kishilarni ilm o'rga- 
nishga d a ’vat etgan, jah o lat, kibru havoni, m olu dunyoga hirs

---

qo‘yish, bahillik va ochko'zlikni qoralagan. Saxovat va him m at 
ko‘rsatishni, ota-onani hurm at qilishni ulug‘lagan.
M ahm ud Q oshg'ariyning m a’naviy merosi jah o n ilmiy jam o- 
atchiligi tom onidan yuksak qadrlangan va u qiyosiy tilshunoslik- 
ning asoschisi deb tan olingan. Olim lar yozishicha, «Devon»da 
dunyo xaritasi doira shaklida chizib ko'rsatilgan. U ning m arkazi- 
da M arkaziy Osiyo joylashgan.
* * *
Yusuf Xos Hojib (XI asr). Y usuf Xos Hojib XI asm ing k o ‘zga 
ko'ringan shoiri va m utaffakiri, u Boloso‘g‘u n (Q irg‘izistondagi 
T o'qm oq) shahri yaqinida tug'ilgan.
Asari: «Q utadg'u bilig» («Baxtga eltuvchi bilim»). D oston Qa- 
shqar hokim i Sulaymon A rslon Q oraxonga bag‘ishlangan (1069). 
Unga Xos Hojib, ya’ni buyuk xonning maxsus m aslahatchisi degan 
unvon berilgan.
Yusuf Xos Hojib inson kamoloti yo'llarini izlaydi. U ning fikricha, 
inson faqat jam iyatda, boshqa kishilar bilan o 'zaro m uloqotda, 
ijtimoiy-foydali mehnatda chinakam kamolotga yetishadi. «Insonga 
foyda keltirmaydigan inson — o'likdir», deb hisoblaydi.
Xos Hojib hokimlarga davlatni boshqarishda adolatli b o ‘lishni 
maslahat bergan, ulami qonunsizlikka yo‘l qo'ymaslikka chaqirgan, 
aks holda zulm kuchayishi, norozilik kelib chiqishi mumkin, degan 
fikrni bergan. Hokim dono bo‘lsa, boshqaruvning negizini aql va adolai 
tashkil qiladi. Bu esa yalpi baxt-saodatga va farovonlikka olib keladi.
O dam kim ligidan q at’iy nazar, inson b o ‘lishi lozim , chunki 
dunyoda faqat insoniylikkina abadul-abad qoladi. Shunga k o ‘ra, 
inson faqat yaxshilik qilishi kerak.
Y usuf Xos Hojib inson kam oloti ustida qayg‘u rar ekan, unga 
yaxshilik va ilm orqali erishish m um kin, deydi. Y usuf Xos Hojib 
ilm -fan, m a ’rifat orqali jam iyatning axloqiy m uhitini sog'lom lash- 
tirish g'oyasini targ‘ib qilgan.
* * *
Abdulxoliq