Erix Fromm. Sevgi san’ati (III)

IV.МУҲАББАТ АМАЛИЁТИ
Муҳаббат санъатининг назарий жиҳати билан танишгач, яна ҳам мураккаб муаммо – муҳаббат амалиёти-тажрибасига рўбарў бўламиз. Бирон-бир санъатда «тажриба қилмай» амалиётни билиш мумкинми?
Бу муаммо яна шу жиҳат билан мураккаблашадики, ҳозир кўплаб одамлар – бинобарин, мазкур китобни ўқувчилар ҳам – «буни қай асно уддалашга» оид қўлланма берилади, деб кутадилар, бизнинг ҳолатимизда эса уларни севишга ўргатади, дея умидвор бўладилар. Мазкур сўнгги бобни айни шундай умид билан ўқишга киришадиганлар хафсаласи пир бўлади, дея қўрқаман. Муҳаббат – шахсий тажриба, инсон фақат ва фақат ўзи ва ўзи учун бошдан кечиради; ҳақиқатдан ҳам лоақал ҳомилалик даврида, болалигида, ўсмирликда ёки балоғатга етганида муҳаббатни бошдан кечирмаган кимсани топиш амри маҳол. Муҳаббатнинг амалий жиҳати ҳақида гапирганда қўлимиздан келадигани шуки, севги санъатининг илдиз-негизлари, унга ўзига хос санъат сифатида ёндошиш, шунингдек айни шу илдиз-негизлару ёндошувларни амалда қўллаш тўғрисида ҳикоя қилишимиз мумкин. Бу мақсад сари йўлни ҳар ким ўзи босиб ўтиши, ва турли гап-сўзлар ҳал қилувчи қадам қўйилишидан олдин тўхтатилиши керак. Бундан қатъий назар умид қиламанки, севги санъатига ёндошувнинг муҳокамаси муҳаббатни ўрганиш учун – камида бунга оид «йўл-қўриқ»ни кутишга чек қўйганлар учун нафли бўлади.
Исталган санъат амалиёти – дурадгорлик ёҳуд шифокорлик ёки севги санъати эканидан қатъий назар — муайян умумий талабларга таячнади. Ҳар қандай санъат амалиёти, даставвал, тартиб-интизом талаб этади. Башарти тартиб-интизомга риоя қилмас эканман, ўзим машғул соҳада ҳеч қачон бирон-бир натижага эриша олмайман; фақат «кайфиятимга» кўра қиладиган ишларимнинг барчаси менга хуш ёқиши ёки мароқли бўлиши мумкин, бироқ айни шу борада ҳеч қачон мукаммалликка, баркамолликка эриша олмайман. Бироқ бирон-бир санъатни эгаллаш-ўзлаштиришда ёлғиз тартиб-интизомга (масалан, ҳар куни бирон бир ҳунар билан муайян соатлар мобайнида шуғулланишгагина) эмас, балки бутун инсон ҳаётининг тартиб-интизомга бўйсиндирилишига боғлиқ. Замонавий киши учун тартиб-тнтизомга риоя қилишдан осони йўқдай туюлиши мумкин. Ахир у қатъий тартиб-интизомга, қатъий иш тартиби-жадвалига оғишмай амал қилиб, кунига саккиз соатлаб ишламайдими? Бироқ замонамиз кишиси ишдан ташқари барча-барчасида деярли тамомила тартибсиз-интизомсиз дея оламиз. Ишдан бўш вақтларда ялқов, лоқайд бўлишни, ёки ифодали қилиб айтганда, «енгил тортиш, тин олишни» хоҳлайди. Бундай ялқовликка интилиш-мойиллик зиммасига мажбуран юкланган монотон – бир тусдаги рангсиз турмуш тарзига салбий муносабатининг ифодаси. Инсонни ёт-бегона мақсадлар учун куч-қувватини ўзи учун хос усуллар билан эмас, балки иш мароми талаб қилувчи усуллар воситасида сарфлашга кунига айни саккиз соатлаб ишлашга мажбурлашгани боис исён қилади ва унинг исёни истак-хоҳишларига болаларча эрк бериши шаклини олади. Бундан ташқари, авторитаризмга қарши исён асносида ҳар қандай тартиб-интизомга юқоридан тиқиштирилган бемаъни тартиб-интизомга ҳам, шунингдек ўзининг оқилона тартиб-интизомига ҳам ишончни йўқотган. Бироқ тартиб-интизомсиз ҳаёт пала-партиш, тартибсиз тусга кириб, диққат-эътиборни жамлашдан маҳрум бўлади.
Диққат-эътиборлилик исталган санъатни эгаллашда ниҳоятда зарур эканини исботлашнинг ҳожати йўқ. Бу бирон-бир санъатни эгаллашга уринган ҳар бир одамга аён. Бироқ диққат-эътиборлилик шахсий тартиб-интизомга нисбатан ҳам бизларда камроқ учрайди. Аксинча, турмуш тарзимиз айни шундай лоқайдлик ва бепарволик сари бораётирки, тарихда бундай ҳолни топиш амри маҳол. Сиз бир пайтнинг ўзида бир йўла бир неча ишларни қиласиз – ўқийсиз, радио тинглайсиз, суҳбатлашасиз, еб-ичасиз. Сиз – тасвирий санъат асарими, ичимликми, билимми – нима эканидан қаъий назар ямламай ютишга тайёр ташна-оч — оғзи ланг очилган истеъмолчисиз. Бундай диққат-эътибор етишмовчилиги ёлғиз бўла олиш, ёлғизланиш, узлатга чекинишнинг қийинлигида ҳам ёрқин намоён бўлади. Аксарият одамлар суҳбатлашмасдан, чекмасдан, ўқимасдан, еб-ичмасдан хотиржам ўтира олмайдилар. Улар асабийлашадилар, ўзларини ноқулай сезадилар, лаб-лунжи ёки қўллари билан алланималардир қилгиси келади. (Чекиш – диққат-эътиборни жамлай олмаслик аломатларидан; чекиш — қўллар, оғиз, кўз ва бурунни бирйўла ҳаракатлантиради.)
Учинчи талаб – сабр-тоқат, бардош. Бирон бир санъатни ўзлаштиришга қасд қилган ҳар бир одам шуни ҳам биладики, башарти ниманидир ўрганиш ниятингиз бўлса, сабр-тоқатли, чидамли бўлишингиз керак. Шошган қиз эрга ёлчимас деганларидай, шашқолоқлик билан ҳеч қандай санъатни ўргана олмайсиз. Бироқ замонамиз кишиси учун тартиб-интизомли, диққат-эътиборли бўлиш сингари сабр-тоқатли бўлиш ҳам муаммо. Бутун ишлаб чиқариш тизимимиз бунинг акси: шошма-шошарликни авж олдиришга йўналтирилган. Машиналарнинг барчаси тезлик мақсадида ишлаб чиқарилади: автомобиль ва самолёт манзилга тез етказади – тезлиги қанча юқори бўлса, шунча яхши. Айни миқдор-ҳажмли маҳсулотни икки карра тез ишлаб чиқарувчи машина секин ишловчи эскисидан, албатта, афзал. Бунинг муҳим иқтисодий сабаблари борлиги тушунарли. Лекин бу борада ҳам бошқа барча соҳаларда бўлганидек, инсоний қадриятлар иқтисодий қадр-қимматлар билан ўлчанаётир. Машиналар учун нимаики яхши-афзал бўлса, инсон учун ҳам афзал бўлиши керак – мантиқ шундай. Замонамиз кишиси бирон ишни секин қилса, вақтни бой беряпман, деб ўйлайди; бироқ тежаган вақтидан унумли фойдаланишни билмайди, турли беъманиликларга беҳуда сарфлайди, холос.
Ниҳоят, исталган санъатни эгаллашнинг яна бир шарти — мукаммал ўзлаштиришдан фавқулодда манфаатдорлик. Агар санъат фавқулодда аҳамиятга молик бўлмаса, шогирд уни ҳеч қачон ўзлаштириб-эгаллай олмайди. Жуда нари борганда бинойидек ишқибоз бўлади, бироқ ҳеч қачон маҳоратли санъаткор бўлолмайди. Бу шарт исталган бошқа санъат сингари муҳаббат санъати учун ҳам муҳим. Бироқ, бошқа санъатлардагига нисбатан муҳаббат санъатида қизиқувчи-ишқибозлар кўплиги шубҳасиздай туюлаверади.
Исталган санъатни эгаллаш-ўзлаштиришнинг умумий шарт-қоидаларини эътибордан соқит қилмаган ҳолда яна бир жиҳатни ҳам қўшимча қилиш жоиз. Санъатни ўрганиш учун бевосита, яъни тўғридан-тўғри эмас, балки бавосита киришилади. Бевосита санъатни ўрганишдан олдин юзаки қараганда ҳеч қандай боғлиқ бўлмаган жуда кўп илмларни ўрганиш, қатор малакаларни ҳосил қилиш керак. Дурадгор шогирди даставвал тахтани йўнишни ўрганади: фортепиано чалишни ўрганишга киришган эса аввалига гамма-товушлар мажмуни ўзлаштиради; камондан ўқ узиш япон санъатини ўрганувчилар эса машғулотларни нафас олиш машқларидан бошлайди (Изоҳ: Э.Херригелнинг «Дзен камондан ўқ узиш санъатида» (Herrigel E. Zen in der Kunst des BogenschieBens. Konstanz, 1948. Бу асар инглиз тилига таржима қилинган: Herrigel T. Zen in the Art of Archery. N. Y., 1953). Бирон бир санъатни мукаммал ўрганишни истаган одам бутун ҳаётини унга бағишлаши ёки лоақал у билан ҳаётини боғлаши зарур. Инсон шахси санъатдаги фаолият воситаси бўлиб, бажариши зарур специфик вазифаларга ҳамиша мутаносиб бўлиши талаб қилинади. Севги санъати ҳақида гапирганда, бу шуни билдирадики, мазкур санъатни мукаммал эгаллашни истовчи ҳар қандай одам даставвал ҳаётининг исталган дақиқасида тартиб-интизомли, диққат-эътиборли ва сабр-тоқатли бўлишдан бошлаши зарур.
Тартиб-интизомли бўлиш учун нима қилиш керак? Боболаримиз бу саволга осон жавоб берган бўларди. Улар саҳарлаб уйғониш, беҳуда зеб-зийнатларга учмаслик, астойдил меҳнат қилишни насиҳат қилишган. Бундай тартиб-интизом шубҳасиз нуқсонларга эга. Хусусан, шафқатсиз ва авторитар, асосан қаноат ва тежамкорлик сингари фазилатларга урғу бергани ҳолда аксарият ҳаётга қарама-қарши бўлган. Бундай тартиб-интизом исталган тартиб-интизомга шуҳба билан ёндошишни юзага келтириб, саккиз соатли иш жадвали воситасида зиммамизга юклатилган якранг турмуш тарзига мазмун-маъно бахш этишга уриниб, ишдан бўш пайтларимизда ялқовланиб, тартиб-интизомга риоя қилмасликни одат қилганмиз. Ҳар куни эрталаб айни бир вақтда уйғониш, муайян вақтни мулоҳаза юритиш, мутоала, мусиқа тинглаш, сайр қилишга мунтазам бахш этиш, детектив ҳикоялар ўқиш ва фильмлар томоша қилиш сингари ҳаётдан қочиш-чекиниш ҳисобланувчи кўнгилхушликларга берилмаслик – ёки бу борада одам ўзини чеклай билиши, ҳаддан ташқари кўп еб-ичмаслик – булар оддий ва равшан қоидалар. Лекин шуниси муҳимки, тартиб-интизомлилик кимнингдир мажбурлаши натижасида муайян қоидаларга риоя қилиш бўлмасдан, шахсий ташаббус, шахсий хоҳиш-ирода ифодаси бўлиши керак; шундай хоҳиш-ирода одамга манзур бўлиши ва шундай тартиб-интизомга, хулқ-атворга бора-бора инсон шунчалар кўникиб қоладики, башарти ўзини бошқача тута бошласа, нимадир етишмаётгандек, ниманидир йўқотгандек туюлаверади. Тартиб-интизомга (исталган бошқа фазилат сингари) оид ғарбона тасаввурнинг бемаъни жиҳатларидан бири шундан иборатки, тартиб-интизомли бўлиш машаққатлидай туюлади ва фақат машаққатли бўлсагина, «яхши» ҳисобланиши мумкин. Шарқда аллақачон англаб етганларки, инсон учун – унинг танаси ва руҳияти учун — нимаики яхши бўлса, ҳатто дастлаб айрим қаршиликларни енгишга тўғри келса ҳам, шунингдек ёқимли-ҳузурбахш ҳам бўлиши зарур.
Бизнинг маданий шароитимизда диққат-эътиборни жамлаш яна ҳам қийин: унда ҳамма-ҳаммаси гўё шундай қобилиятга қарши қаратилгандай. Диққат-эътиборли бўлишда энг муҳим қадам – ёлғиз қола билиш кўникмасини ҳосил қилиш ва бунда ўқимаслик, радио тингламаслик, чекмаслик, ичмасликдан иборат. Аслида диққат-эътиборлилик — ёлғиз қола билиш ва айни мана шу хислатсиз севиб бўлмайди. Агар ўзимни қатъий эплай олмаганим боис фақат суяниш, нажот топиш илинжида бошқа эркак ёки аёлга ихлос қўйсам, бу муҳаббат муносабати бўлолмайди. Қанчалар ғалати бўлмасин, кимки ёлғизланишни синаб кўрса, бунинг қанчалар мушкул эканига гувоҳ бўлади. У тоқатсизланиб, безовта бўла бошлайди ва ҳатто кўнглига ғулғула-ваҳима тушади. У ёлғизликни давом эттира олмаслигини бундай қилишнинг қизиғи йўқлиги, бемаъни экани, вақтни беҳуда сарфлаш сингари сон-саноқсиз важ-карсонлар билан оқлашга уринади. Шунингдек хаёлида турли фикрлар чарх уриб, асло тинчлик бермаётганини қўшимча қилади. У айни кунга оид навбатдаги режаларни ўйлаётгани ёки ишдаги қандайдир қийинчиликлар ёҳуд кечки пайт қаерга боришни ё фикру зикри барча ўй-ташвишлардан халос бўлишига уриниш ўрнига, хилма-хил бемаъниликларни ўйлаб топади. Ўзни бўш қўйган ҳолда (ўта бўшашмай, лекин зўриқмасдан), кўзларни юмиб, оппоқ экранни тасаввур қилишга интилиш ва ҳар хил ўй-фикр-тимсоллардан халос бўлишга интилиш керак; сўнг нафас олишга диққат эътибор қаратиш зарур, уни бирон маромга келтиришнинг ҳожати йўқ, фақат нафас олиб, нафас чиқаришни кузатиш ва шу асно бу жараённи ҳис этиш керак; сўнг шахсий «Мен»ни идрок этишга интилиш керак; «Мен» (менинг ўзим) – куч-қувватимнинг қалби, ўз оламимнинг яратувчиси. Бундай диққат-эътиборни жамлаш машқини ҳар куни эрталаб, камида йигирма дақиқа (иложи бўлса, яна ҳам кўпроқ) ва кечқурун ётишдан олдин қилиш керак (Шарқий маданий муҳитда, айниқса Ҳиндистонда бундай машқларга ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан катта аҳамият берилади. Кейинги пайтда Ғарбда ҳам шундай мақсадларни кўзловчи оқимлар пайдо бўлди. Менимча, бу борада ўз танасини тинглашни мақсад қилиб қўйган Гиндлер (Gindler) мактаби диққатга сазовор. Унинг усулини яхшироқ англаш учун, шунингдек Шарлотта Сельвернинг (Sharlotte Selver) ишларини, унинг Нью-Йоркдаги «Янги мактаб»даги (New School) маърузалари ва курсларини қиёсий таҳлил қилишингиз мумкин.)
Бундай машқлардан ташқари қилаётган ишингизга: мусиқа тинглаяпсизми, китоб ўқияпсизми, ким биландир суҳбатлашяпсизми ёки нимадир томоша қиляпсизми бутун диққат-эътиборингизни жамлашга ҳаракат қилинг. Айни лаҳза қилаётган ишингиз сиз учун муҳим бўлиши, айни ишга борлиғингизни бахшида этишингиз лозим. Диққат-эътиборингизни жамлай олсанги, бас, нима билан шуғулланаётганингизнинг аҳамияти йўқ; муҳим ва айни пайтда муҳим бўлмаган ашё-нарсалар ҳам, янги ўлчамдаги воқеликни ташкил қилади, чунки бутун диққат-эътиборингизни маҳлиё этган. Диққат-эътиборни жамлашни ўрганиш учун имкон борича беҳуда сафсатабозлик қилмаслиги, яъни аравани қуруқ олиб қочишга йўл қўймаслиги керак. Агар суҳбатдошлар иккаласи ҳам биладиган дарахт ҳақида ёки ҳозиргина ейилган нон ҳақида ёҳуд умумий иш борасида гаплашаётган бўлса, бундай суҳбат хўжакўрсинга, юзаки бўлмасдан, айни самимий бўлгани боисгина аҳамиятга молик бўлади; бошқа жиҳатдан суҳбат сиёсат ёки дин ҳақида ҳам бўлиши мумкин, бироқ бундан қатъий назар аҳамиятсиз бўлиши мумкин; одатий сийқа иборалар воситасида суҳбатлашилганда шундай бўлади, яъни муҳокама қилинаётган мавзу суҳбатдошлар учун қизиқарли эмас, уларни ҳаяжонлантирмайди. Шуни ҳам қўшимча қилиш керакки, бемаъни суҳбатларга аралашиш сингари бемаъни даврага қўшилмаслик ҳам муҳим. «Бемаъни давра» деганда нафақат қаланғи-қасанғиларни назарда тутаяпман — бундай давраларга шунинг учун ҳам қўшилмаслик керакки, улар ўта салбий ва ҳалокатли таъсир кўрсатади. Мен шунингдек, «зомби» — тирик мурдалар даврасини ҳам назарда тутаяпманки, бундай кимсалар фикри ҳам, гап-сўзи ҳам пуч, улар гапирмайдилар, балки валдирайдилар, мулоҳаза юритмайдилар, балки кўчанинг фикр-мулоҳазасини тўтиқушдай такрорлайдилар. Бироқ бундай кимсалар билан суҳбатга ҳамиша ҳам чап бериб бўлмайди, ва бу ҳар доим ҳам шарт эмас. Агар уларга кутганларидек – умумий ва юзаки иборалар билан эмас, балки ҳаққоний ва самимий жавоб берсангиз, кўпинча бундай кимсаларнинг хулқ-атвори ўзгаради; бундай жавобни кутмаганидан ажабланиши оқибатида шундай ҳолга тушадилар.
Бошқалар билан муносабатларда диққат-эътиборлилик – даставвал уларнинг фикр-мулоҳазаларини тинглашдан иборат. Аксарият одамлар бошқаларнинг фикр-мулоҳахзаларини тинглайди ва ҳатто аслида тингламасдан ҳам насиҳат қилади. Улар бошқаларни гап-сўзларини жиддий қабул қилмайди ва айни шундай ўзлари ҳам эътиборсизлик билан жавоб берадилар. Шу боис суҳбатдан безор бўладилар. Агар диққат билан тингласалар, тез толиқадигандай туюлади. Бироқ аслида бунинг акси тўғри. Диққат-эътибор билан берилиб қилинган ҳар қандай машғулот инсонни жунбушга келтиради (гарчи шундан кейин табиий ва раҳотбахш толиқишни ҳис этса ҳам), айни пайтда хафсаласизлик билан қилинадиган ҳар қандай иш оқибатида мудроқ босади – ва айни пайтда кечаси уйқу бермайди.
Диққат-эътиборлилик – айни замон, айни маконда ва айни ҳозирги паллада бутун вужудинг ила берилиб яшаш-ҳаёт кечириш ва бирон иш билан мушғул бўлган ҳолда кейин нима қилишинг ҳақида ўйламасликдир. Бир-бирини севадиган одамлар бошқа барча одамларга нисбатан диққат-эътиборли бўлишлари керак эканини таъкидлашнинг ҳожати бўлмаса керак. Улар ўзаро яқинликнинг кўплаб усулларини қўлламасдан ҳам бир тану бир жон бўлишлари зарур. Диққат-эътиборлиликни ўрганиш дастлаб қийин кечади; бунга эришиб бўлмайдигандай туюлади. Бунинг учун, албатта, сабр-тоқат, чидам керак. Ҳар бир ишнинг вақти-соати борлигини билмасангиз, шошма-шошарлик қилсангиз, ҳеч қачон диққат-эътиборли бўлолмайсиз, бинобарин ҳеч қачон севги санъатини эгаллай олмайсиз. Сабр-тоқат, чидам нима эканини англаш учун юришни ўрганаётган тетапоя болакай хатти-ҳаракатларини кузатиш, кифоя. У юришни ўрганиш асносида қайта-қайта йиқилганидан қатъий назар токи астойдил юриб кетмагунча, узлуксиз уринаверади. Катта ёшли одам муҳим иш билан шуғулланаётганда болакай сингари диққат-эътиборли ва қатъиятли бўлса, фавқулодда натижаларни қўлга киритиши шубҳасиз!
Ўз ўзингни, ўзлигингни ҳис этиш кўникмасини ҳосил қилмай диққат-эътиборли бўлиш амри маҳол. Бу нима? Балки, ҳамиша ўзингни ўйлашинг, феъл-атворингни «тафтиш-таҳлил қилишинг» ёки шунга ўхшаш нимадир қилиш керакдир? Машинани англаш нима эканини тушунтириш, эҳтимол, бу қадар қийинчилик туғдирмас. Чунки ҳар бир ҳайдовчи машинани ҳис этади. У машина моторидаги носозлик оқибатида чиқадиган ҳар қандай шубҳали овозни илғайди. Ҳайдовчи айни пайтда йўл сатҳи ўзгаргани, олдинда кетаётган ва ортда келаётган машина ҳаракатланишини пайқайди. Ва шу билан бирга бўларнинг барчаси ҳақида ўйламайди; унинг онги «бўшашган хушёрлик» ҳолатида бўлиб, у диққат-эътиборини қаратган ҳолатнинг – автомобилни хавфсиз ҳайдаш ҳолатининг барча жиддий ўзгаришларига хушёр муносабатда бўлади.
Онанинг фарзандига эътибори ва ғамхўрлиги — бошқа одамга эътиборлилик борасида эса энг ёрқин мисол. Фарзандининг танасидаги ҳар қандай ўзгаришни, унинг талаб-эҳтиёжи ёки безовталанишини олдиндан сезади. Чақалоқнинг йиғисидан она уйғонади, ҳолбуки ундан ҳам қаттиқроқ шовқиндан уйғонмаслиги мумкин. Буларнинг барчаси чақалоқ-гўдакнинг ҳаётига онанинг сезгирлик билан муносабатда бўлишидан далолат; у безовта ҳам, ҳаловатсиз ҳам эмас, бироқ хушёр мувозанат ҳолатида бўлиб, фарзандидан чиқадиган ҳар қандай нишон-аломатни сезгирлик билан пайқайди. Одам айни шу асно ўзига нисбатан хушёр ва сезгир бўла олади. Дейлик, толиққанингиз ва кўнглингиз сиқилаётганини пайқайсиз – ва шу ҳолатга кўникиш ва оғир хаёлларга толиш ўрнига, «Нима бўлди?», «Нега юрагим сиқиляпти?» дея ажабланасиз. Ранжисангиз ёки ғазаблансангиз, хаёлпарастликка ёҳуд воқеликдан узилиш имконини берадиган бошқа фаолиятга мойил бўлсангиз ҳам шундай ҳолга тушасиз. Муҳими – шундай ҳолатларни минг хил кўйга йўймасдан, рўй бераётган жараёнларни идрок этиш керак; ботиниятдан келаётган нидога қулоқ тутиш ҳам муҳим, айни шу ботиний нидо – аксарият зудлик билан – нима учун безовта бўлаётганимиз, юрагимиз сиқилаётгани, ранжиганимиз сабабини аён этади.
Ўртача одам танасидаги физиологик ўзгаришларга сезгирлик билан муносабатда бўлади; танасидаги ўзгаришларни ва ҳатто салгина оғриқни ҳам сезади; ўз танасига нисбатан бундай сезгир бўлиш унча қийин эмас, чунки аксарият одамлар ҳаммаси кўнглидагидек бўлса, ўзларини қандай ҳис қилишларини яхши биладилар. Руҳиятдаги жараёнларни айни шундай сезлик билан пайқаш-сезиш – анча қийин, чунки кўпчилик руҳиятидаги жараёнлар оптимал кечадиган одамни ҳеч қачон учратмаган. Улар ота-онаси ёки қариндош-уруғларининг ёҳуд ўзлари мансуб ижтимоий гуруҳ психикасини меъёрий ҳолат сифатида талқин этадилар ва токи улардан фарқ қилмас экан, ўзларини бир маромда рисоладагидек ҳис этадилар ва кузатиш эҳтиёжини сезмайдилар. Жумладан, севадиган одамни ёки жасур, мард, қатъиятли шахсни ҳеч қачон учратмаган одамлар кўп. Ўз ўзингга диққат-эътиборли бўлиш учун тўла-тўкис соғлом инсоний фаолиятга оид тасаввурга эга бўлиш шахсий сезгирлик учун зарур экани шак-шубҳасиз – бироқ болалигида ҳам, ҳаётининг кейинги босқичларида ҳам шундай тажрибага эга бўлмаган одам уни қаердан олсин? Бунга, албатта, содда жавоб йўқ; лекин бу савол тарбия ишларидаги заифликларни фош этади.
Биз илму фанларни ўргатамиз, бироқ инсон камолоти учун жуда муҳим таълим турини эътибордан соқит қиламиз: бу баркамол, меҳр-муҳаббатли шахснинг фақат шунчаки ҳозирлиги туфайли рўй берадиган таълим-тарбия. Башарий тамаддунинг аввалги босқичларида, кўҳна Хитой ва Ҳиндистон маданий ҳаётида беназир маънавий фазилатлар соҳиби жуда қадрланган. Муаллим-устоз нафақат ва ҳаттоки наинки даставвал билим-маълумотлар манбаи бўлган: у муайян инсоний қадриятларни сингдириш билан шуғулланган. Замонавий капиталистик жамиятда – коммунистик тузумда ҳам –фақат буюк маънавий фазилатлар соҳибидан ташқари исталган соҳа кишиларига ҳайратланиб қарайдилар ва уларга эргашадилар. Ўртача одамга суррогат қаноатланиш туйғуси бахш этувчи кимсалар асосан жамоатчилик диқғқат-эътиборини қозонади. Киноюлдузлар, оммавий радиоэшиттиришлар муаллифлари, газета фелъетончилари ва шарҳловчилари, йирик давлат арбоблари ва бизнесменлар – айни шундай кимсалардан андоза олиб, эргашадилар. Бу вазифани уддалашга имкон берувчи асосий хислат аксарият шундаки, улар янгиликларни тайёрлай биладилар. Лекин тамомила тушкунликка берилишимиз керак эмас. Агар Альбер Швейцер каби оддий одам Америка Қўшма Штатларида нималар эвазига машҳур бўлганини эсга олсак, агар инсон турли кўнгилхушликлар (кенг маънода, албатта,)ташкилотчиси сифатида эмас, балки инсон сифатида нималарга эриша олиши мумкинлигини исботлаган тарихий сиймолар ва ҳозир яшаётган шахслар билан ёшларни муттасил ва батафсил таништириш имкониятлари ҳақида ўйласак, агар барча замон-маконларнинг буюк бадиий ва санъат асарларини бирма-бир хаёлимиздан ўтказсак, чинакам инсоний фаолиятга оид тасаввуримиз ойдинлашади ва бинобарин, рисоладагидек фаолиятни патологик хатти-ҳаракатлардан фарқлаймиз. Башарти, тўлақонли ҳаёт қандай кечишига оид тасаввурни сақлай олмасангиз, у ҳолда маданий анъана-тамойилларимиз батамом завол топиши хавфи пайдо бўлади. Бу анъана-тамойиллар даставвал у ёки бу билимларни эмас, балки муайян инсоний фазилатларни авлоддан авлодга узатишга асосланган. Агар келгуси авлодлар шу фазилатларни афзал билмасалар, билимлар аввалгидек авлоддан-авлодга ўтиши ва бойиб боришидан қатъий назар беш мингинчи йил маданияти ҳалокатга юз тутади.
Шу пайтгача исталган санъатни ўзлаштириш-эгаллаш учун зарур восита-омиллар ҳақида баҳс юритдим. Энди бавосита севиш қобилияти учун муҳим фазилатларни кўздан кечирамиз. Муҳаббатнинг хоссалари ҳақида айтганларимга биноан унга эришишнинг асосий шарти инсон ўз табиатидаги, хулқ-атворидаги нарциссизм-бокираликни бартараф этиши, унга чек қўйиши билан боғлиқ. Нарцистик йўналган одам фақат ички оламида мавжуд тасаввурий воқеликни реал-амалий воқелик сифатида ҳис этади, ҳолбуки ташқи олам воқеа-ҳодисотлари реаллик-амалийлик аҳамиятини йўқотган, фақат айни одам учун нафли ёки хатарли экани нуқтаи назаридан ҳис қилиниши мумкин. Нарциссизм акси объективлик-холислик; бу одамлар ва ашё-нарсалар аслида қандай бўлса, шундай холисона кўриш-идрок қилиш ва айни шу холисона манзарани шахсий хавфсираш-қўрқувлар ва истак-хоҳишлар асосида шаклланадиган манзарадан ажрата-фарқлай билиш қобилияти. Барча шаклдаги психозларда нохолислик юқори даражада намоён бўлади. Руҳий хаста кимса учун ягона воқелик – ўй-фикрлари, ботиниятида шаклланган, қўрқув ва истак-хоҳишлари шакллантирган воқелик ҳисобланади. У ташқи оламни ички оламининг акси-тажаллиси сифатида, ўзи яратган олам сифатида тасаввур этади. Туш кўриш асносида барчамиз шу ҳолатга тушамиз. Туш кўриш асносида истак-хоҳишларимизни (баъзида фикр-мулоҳазаларимиз ва тахмин-фаразлармизни) акс эттирувчи воқеаларни содир этамиз, машмаша-савдоларда қатнашамиз ва тушда кўраётганларимиз уйғоқ пайтимиздаги воқеа-ҳодисалар сингари ҳаққоний эканига ишонамиз.
Руҳий хаста-телба ёки ухлаётган одам ташқи-мавжуд оламни ҳеч қачон холисона идрок қилолмайди; бироқ барчамиз у ёки бу даражада руҳий хаста-телба ёки мудроқ-ғафлатзада бандалармиз; барчамиз олам-дунё тўғрисида нохолис-сохта тасаввурга эгамиз – нарцистик йўналланлигимиз боис сохталаштирган тасаввурга эгамиз. Мисол келтириш шартмикан? Ҳар бир одам ўзини ва қўни-қўшнисини кузатиб, газеталарни ўқиб, истаганча мисол топа олади. Бу борада патологиянинг теранлиги воқеликнинг нарцистик сохталаштирилишига боғлиқ равишда турлича бўлиши мумкин. Маслан, аёл шифокорга қўнғироқ қилиб, бугун кун мобайнида қабулига бормоқчи эканини айтади. Шифокор эса, бугун банд эканини, лекин эртага қабул қилишим мумкин, дея жавоб беради. Бунга жавобан аёл зорланади: «Қабулхонангиздан атиги беш дақиқалик масофада яшайман, ҳозироқ етиб боришим мумкин». Масофанинг қисқалиги шифокорнинг вақтини тежаш имконини бермаслигига оид эътирозини аёл тушунмайди. Аёл бу ҳолатни нарцистик ҳис этади: башарти аёл вақтини тежар экан, шифокор ҳам вақтини тежай олиши зарур: аёл учун ягона мавжуд воқелик – ёлғиз ўзи.
Шахслараро муносабатлардаги келишмовчиликлар бу борада нисбатан кам учрайдиган – ёки, эҳтимол, нисбатан камроқ шубҳасиз – бўлиши мумкин. Қанчадан-қанча ота-оналар фарзанди чизгин чизиғидан чиқмаслиги ёки ўзбошимчалигига биноан хулоса чиқариб, ўғил-қизи юзини ёруғ қилиши- қилмаслиги хусусида бош қотирадилар, ҳолбуки фарзанди нимани хоҳлаши ва қандай ўй-хаёллар билан яшаётганини тушуниши ёки лоақал қизиқиши зарур. Қанчадан қанча эркаклар хотини онасига меҳрибончилиги билан боғлиқ ҳар бир илтимоси билан иззат-нафсимни ерга ураяпти, деган ғаразли бадгумонликка бериладилар. Қанчадан-қанча аёллар, эҳтимол, болалигидаёқ орзу қилган афсонавий шаҳзода тимсолига мос келмагани боис эрларини уқувсиз ва овсарга чиқариб қўйган.
Бошқа миллатлар ва элатлар ҳақида қанчалар юзаки мулоҳаза юритилиши барчага аён. Бошқа миллат ва элат тобора ўта шафқатсиз ва бемаъни туюлади, айни пайтда ҳар кимга ўз миллати жамики эзгуликлар ва олижанбликлар тимсоли. Ғанимнинг ҳар қандай хатти-ҳаракати ўзгача андозалар билан, ҳар қандай шахсий саъй-қаракатлар эса ўзгача ўлчовлар билан баҳоланади. Ғанимнинг ҳатто эзгу амаллари ҳам бизга ва бутун аҳли башарга панд бериш билан боғлиқ шайтоний маккорлик нишонаси сифатида талқин этилади, айни пайтда ўзимизнинг бемаъни хатти-ҳаракатларимиз зарурият тақозоси ҳамда аллақандай олижаноб мақсад-муддаолар билан оқланади. Давлатлар, шунингдек индивидлар-шахслар ўртасидаги муносабатларни таҳлил қилугай бўлса, моҳиятан, холислик истисною, нарцистик сохталаштирш – у ёки бу даражада — қонун-қоида тусини олган, деган хулоса чиқариш мумкин.
Оқилона хукм-хулоса чиқариш қобилияти ақл-тафаккур иши-нишонаси; ақл-идрокка таянувчи ҳиссий нуқтаи назар, камтарона нақтаи назар. Фақат камтарлик-камсуқумлик воситасида, фақат болаларча билимдонлик ва қудратлилик орзу-ҳавасидан халос бўлиб, холис бўлиш, соғлом ақл-идрокка таянган ҳолда иш тутиш мумкин.
Бу севги санъати амалиёти нуқтаи назаридан шуни билдиради: муҳаббат нарциссизмнинг нисбий истиносига боғлиқ бўлгани боис камтарлик, холислик ва оқиллик камолотини тақозо этади. Бутун ҳаётни шу мақсадга бағишлаш зарур. Камтарлик ва холислик муҳаббат сингари яхлит-ягона. Башарти бегоналарга холисона ёндоша олмасам, оила аъзоларимга ҳам холиноса муносабати бўла олмайман — ва худди шундай бунинг акси. Башарти севги санъатини эгаллаш-ўзлаштиришни хоҳласам, ҳар қандай вазиятда холис бўлишга интилишишим ва нохолислик қилган вазиятларимни англашга кўникишим зарур. Инсон ва унинг хулқ-атворига оид сохта нарцистик тасаввурим билан манфаатларим, талаб-эҳтиёжларим ва хавфсираш-қўрқувларимдан ҳоли равишда айни инсоннинг мавжудлиги ўртасидаги фарқни кўра билишга интилишим лозим. Холислик ва оқиллик қобилияти – севги санъатини эгаллашнинг ярим йўлига тенг, бироқ ҳар бир инсон билан шундай муаомалада бўлиш керак. Агар бирон бир кимса фақат севган кишиси билан холисона муносабатда бўлишни кифоя ҳисоблаб, бошқалар билан айни шундай муносабатнинг ҳожати йўқ деб ўйласа, ҳар икки ҳолатда ҳам алдангани тезда аён бўлади.
Севги-муҳаббат қобилияти-иқтидори сизнинг нарциссизм ҳамда она ва –қариндош-уруғлар билан қон-қариндошлик муносабатларидан узоқлаша олишингизга боғлиқ; сизнинг камол топишингиз, дунёга ва ўз ўзингизга ижобий талабчанликни камол топтиришингизга боғлиқ. Бу ёруғлик-рўшноликка чиқиш, янгидан таваллуд топиш, ғафлатдан уйғониш-қалб кўзининг очилиши жараёни шахсдан яна бир шарт — ишонч-эътиқод талаб этади.
Ишонч-эътиқод нима? Ишонч-эътиқод, албатта, Худога ёки диний таълимотларга эътиқод бўлиши керакми? Ишонч-эътиқод ҳақиқатдан ҳам ақл-идрок ва оқилона мулоҳазакорликка қаршими ёки улардан ҳолими? Ишонч-эътиқод муаммосини ойдинлаштириш учун даставвал рационал-оқилона ва иррационал-оқилона бўлмаган ишонч-эътиқод ўртасидаги фарқни аниқлаб олиш керак. Иррационал эътиқод (инсон ёки ғояга эътиқод) деганда иррационал авторитетга итоатгўйликка асосланувчи эътиқодни тушунаман. Рационал-оқилона эътиқод, аксинча, шундай ишончки, унинг илдизлари – шахсий фикр-мулоҳазаларимизни ҳис этиш ёки ҳис-туйғуларимизга бориб тақалади. Рационал ишонч-эътиқод – бу, аввало, наинки бирон бир нарсага ишонч-эътиқод, балки ишонч-эътиқодимизга хос қатъиятлилик ва собитқадамлик. Бирон-бир аниқ нарса-ашёга ишонч-эътиқоддан фарқли ишонч-эътиқод – шахсни бошдан –оёқ қамраб олувчи ўзига хос феъл-атвор хусусиятидан иборат.
Рационал-оқилона ишонч-эътиқод илдизи – самарали ақлий ва ҳиссий фаолиятда. Ишонч-эътиқоднинг ҳожати йўқдай туюладиган рационал мушоҳада учун рационал ишонч-эътиқод муҳим жиҳат ҳисобланади. Дейлик, олим янги ихтирони қандай кашф этади? Нима кашф этишни билмасдан тажриба устига тажриба ўтказиб, далил устига далил йиғаверадими? Ҳақиқатдан ҳам, муҳим кашфиётлар қайси соҳада эканидан қатъий назар бу тариқа жуда камдан-кам қилинади. Бироқ одамлар шунчаки хаёл сурган пайтда ҳам муҳим хулоса чиқармайди. Инсоний фаолиятнинг исталган соҳасида ижодий мушоҳада жараёни аксарият «рационал ақлий некбинлик» натижасида бошланади, бундай ҳолат инсон айни пайтгача кўп шуғулланган, мушоҳада юритган, кузатган мавзу-муаммолар негизида юзага келади. Олим етарли маълумотлар тўпласа ёки дастлабки тасаввурни анча мослаштириш учун кашфиётини математик формулаларда баён қилса, дастлабки тахминий хулосалар чиқарди, деб айтиш мумкин. Бу тахмин мазмун-моҳиятини теран англаш имконини берадиган тарзда синчиклаб таҳлил қилиниши ҳамда уни исботловчи далилларнинг тўпланиши фаразнинг яна ҳам аниқ тус олади, ва, эҳтимол, бу тахмин-фараз пировард-натижада бирон умумий назариянинг таркибий қисмига айланади.
Илм-фан тарихида ақл-идрокка ва ҳақиқатни олдиндан кўра билишга оид мисоллар кўп. Коперник, Кеплер, Галилей ва Ньютон ақл-идрок, тафаккурга қатъий ишонган. Айни шундай эътиқоди боис Бруно гулханда ёқилган, айни шундай қатъияти туфайли Спиноза дахрий дея эълон қилинган. Рационал некбинликдан назария яратилишига қадар ҳар бир босқичда ишонч-эътиқод зарур: онгли ва асосли кўзланган мақсадга ишониш, гипотеза-фаразга эҳтимолий ва ҳақиқатга ўхшаш тахмин сифатида ишониш ва якуний назарияга, камида, токи бу назарияни барча эътироф этмагунча, якуний назарияга ишониш зарур. Бундай ишонч-эътиқод манбаи – шахсий тажрибамиз, фикр-мулоҳазаларимиз, кузатишларимиз ва хулосаларимизнинг шубҳасизлигига имонимизнинг комил экани. Агар иррационал ишонч-эътиқод – авторитетлар ва аксарият одамлар фикрига биноан тўғри дея талқин қилинса, рационал ишонч-эътиқод илдизлари — кўпчилик фикрига зид равишда шахсий самарали кузатувлар ва фикр-мулоҳазаларга асосланган мустақил ишончга таянади.
Фикр-мулоҳаза – рационал-оқилона ишонч-эътиқод юзага чиқувчи ягона соҳа эмас. инсоний муносабатлар соҳасида ишонч-эътиқод ҳар қандай чинакам дўстлик ва муҳаббатнинг таркибий ажралмас қисми. Бошқа одамга «ишониш» — ишонарли эканию асосий фазилатилари-хулқ-атворининг қатъийлигига, шахсияти ва муҳаббатининг шубҳасиз эканига ишониш демак. Бу билан инсон ўз фикр-мулоҳазасини ўзгартирмаслиги керак, демоқчи эмасман, лекин унинг асосий фазилатлари ўзгармайди; жумладан, ҳаётни ва инсоний қадр-қимматни ҳурмат қилиши феъл-атворининг таркибий қисми бўлиб, ўзгармас ҳисобланади.
Айни шу маънода ўзимизга ишонамиз. Биз шахсий «Мен»имиз мавжудлигига ишонамиз, шахсий моҳиятимиз ўзгармаслигига ишонамиз, айни шу моҳиятимиз вазиятларнинг ўзгариши ва фикр-мулоҳазаларимиз, ҳис-туйғуларимиздаги айрим ўзгаришлардан қатъий назар бутун ҳаётимиз давомида сақланиб қолади. Айни шу моҳият «Мен» каломида мужассам шахс мавжудлигини ташкил этади, шахсий индивидуаллигимизга ишонч-эътиқодимиз шу «Мен»га таянади. Агар шахсий «Мен»имиз ўзгармаслигига ишонмасак, индивидуаллик туйғумиз хавф остида қолади, ва биз бошқа одамлар таъсири остига тушиб қоламиз, уларнинг маъқуллашлари бизнинг индивидуаллик туйғумизнинг асос-негизини ташкил этади. Фақат ўзига ишонган одам бошқаларга ишонади, чунки айни шундай одам ҳозир қандай бўлса, келгусида ҳам шу тарзда қолажагига ишонади ва шу боис айни пайтдагидек ҳис этади ва фаолият юритади. Ўзимизга ишонч – ваъда бериш имкониятимиз шарти, чунки Ничше айтгандек, инсоннинг қадр-қиммати ваъда қилиш қобилияти билан белгиланади, ишонч-эътиқод инсоний мавжудлик-ҳаёт шартларидан бири. Муҳаббат борасида эса ҳар ким севги-муҳаббатига, ўзгаларда ҳам меҳр-муҳаббат уйғота олишига, унинг ишонарли мустаҳкам-барқарорлигига ишониши зарур.
Инсонга ишонишнинг бошқа томони – ўзгаларнинг имкониятларига ишончимиз. Бундай ишончнинг энг ибтидоий-содда шакли онанинг янги туғилган гўдагига ишончи: она чақалоғининг яшаши, улғайиши, юриб кетиши ва сўзлашига ишонади. Бироқ болакайнинг ўсиб-улғайиши шу қадар табиий рўй берадики, бунинг учун ҳеч қандай ишонч-эътиқоднинг ҳожати йўқдай туюлади. Севиш, бахтли бўлиш, мулоҳазакорлик сингари айрим хислат-фазилатларнинг, шунингдек алоҳида иқтидор ва қобилиятларнинг шаклланмаслиги-камол топмаслиги бошқа масала. Булар фақат қулай шарт-шароитларда ўсиб-улғаядиган уруғлар бўлиб, аксинча гўё болада бундай қобилиятлар мутлақо бўлмагандай руҳиятида мудраганча пинҳон қолиб кетиши ҳеч гап эмас.
Бу шартларнинг энг муҳими — бола учун жуда аҳамиятли инсон унга ишониши зарур. Шундай ишончнинг борлиги таҳсил билан манипуляция-ҳийла-найранг ўртасидаги фарқни ташкил этади. Таҳсил бериш – имкониятларини англаб-идрок қилишида болага кўмаклашиш. Таҳсилга зид, қварама-қарши ҳийла-найранг шунга асосланадики, бунда бола табиатидаги қобилиятлар нишонаси камол топишига ишонилмайди ва катталар ўзлари лозим топган ақидаларни сингдириб, номаъқул ҳисобловчи хислатларнинг барчасини йўққа чиқарсаларгина, бола тўғри камолотга етадигандай туюлади. Жонсиз роботга ишониишнинг ҳожати йўқ, дегандай иш тутилади.
Башариятга ишонч-эътиқод — бошқаларга ишонишнинг энг олий шакли. Бундай эътиқод Ғарбда яҳудий-насронийлик динида акс этган, бундан ташқари кейинги юз эллик йил мобайнидаги сиёсий ва ижтимоий инсонпарварона ғояларда ёрқин ифодасини топган. Болага ишониш сингари бундай ишонч-эътиқод негизида шундай тасавуур борки, унга кўра, инсоннинг потенциал имкониятлари муайян шарт-шароит бўлса, тенглик, адолат ва меҳр-муҳаббат қоидалирга амал қилувчи ижтимоий тартиб яратиш имконини беради. Инсон шу пайтгача шундай ижтимоий тартибни ярата олмади, ва шу боис уни юзага келтириш учун ишонч-эътиқод зарур. Бироқ ҳар қандай рационал эътиқот сингари бу шунчаки эзгу истак-хоҳиш эмас; бу эътиқод негизини инсоннинг аввалги ютуқлари кафолати ва ҳар бир индивиднинг ички-ботиний тажрибаси, унинг шахсий ақл-идроки ва меҳр-муҳаббатини ҳис этиш ташкил этади.
Иррационал эътиқоднинг илдизлари – шундаки, инсон кучли тазйиқ, ҳар ерда ҳозиру нозир ва қудратли ҳокимиятга итоат этади ва шахсий куч-қудратидан юз ўгиради. Рационал-оқилона эътиқод аксинча тасаввур-ҳиссиётларга асосланади. Бундай эътиқод онгимизда, идрокимизда мавжуд, чунки шахсий кузатишларимиз ва мулоҳазаларимиз аососида шаклланади, юзага келади. Биз ўз имкониятларимиз, шахсий камолотининг амалийлиги, ақл-идрокимиз ва меҳр-муҳаббатимиз ўсишини ҳис этганимиз боис ва фақат айни шу даражада бошқаларнинг, ўзимизнинг ва инсониятнинг имкониятларига ишонамиз. Оқилона ишонч-эътиқод негизи – самарадорлик. Ишонч-эътиқодли ҳаёт – самарали ҳаёт. Бундан келиб чиқадики, ҳокимиятга ишониш ва ҳокимиятни тасарруф этиш ишонч-эътиқодга зид. Мавжуд ҳокимиятга ишониш ҳали юзага чиқмаган имкониятларнинг равнақ топишига ишонмасликка тенг. Бу кундай равшан «шубҳасиз» айни ҳозирги замонга асосланган ҳолда келажакни башорат қилиш; лекин у инсон камолоти ва унинг имкониятлари камолотини янглиш равишда теран иррационал нотўғри баҳолашда жиддий хато бўлиб чиқади. Ҳокимиятга оқилона ишонч бўлмайди. Ҳокимиятга бўйсинилади ёки – ҳокимият эгалари – уни сақлаб қолишга интилишга бўйсинадилар. Гарчи ҳокимиятнинг яна ҳам мустаҳкамланиши барча имкониятлардан энг ҳаётийси бўлиб туюлса ҳам тарихнинг гувоқлик беришича, бу инсон қўлга киритган ўта омонат ютуқ саналади. Ишонч-эътиқод ва ҳокимият бир-бирини истисно-инкор этгани боис даставвал рационал-оқилона ишонч-эътиқодга таянган барча динлар ва сиёсий тузумлар башарти ҳокимиятга суянса ёки у билан тил бириктирса, таназзулга юз тутадилар ва секин-аста куч-қудратини бой беради.
Эътиқод – мардлик, таваккалчилик, ҳатто азоб-уқубатлар ва афсус-надоматларга чидашни талаб этади. Фаровонлик ва хавфсизлик ҳаётнинг муҳим шарти эканига ишончи комил кимсанинг ишонч-эътиқоди бўлмайди; кимки яккаланиш ва мол-мулк билан таъминланувчи хавфсизлик ҳимоясига биқиниб олса, ўзини маҳбусга айлантиради. Севимли бўлиш ва севиш учун мардлик зарур, мардлик айрим қадриятларга бошқаларига нисбатан фавқулодда аҳамият бахш этади ва айни уларга барча масалаларда таянади.
Бу мардлик – «хавф-хатар исканжасида яшаш» шиорини эълон қилган машҳур мақтанчоқ Муссолини айтган мардликдан тубдан фарқ қилади. Бу «мардлик» нигилистик мардлик. Унинг илдизлари – ҳаётга нисбатан ҳалокатли ақидаларга тақалади, унга кўра инсон ҳаётни рад этишга ҳозиру нозир, чунки уни севаолмайди. Ҳокимиятга ишониш ҳаётга ишонч-эътиқодга қарама-қарши бўлганидек тушкунлик-умидсизликка таянувчи мардлик муҳаббат мардлиги-жасоратига қарама-қарши, зид.
Ишонч-эътиқод ва мардлик-жасоратни бирон бир соҳада қўллаш мумкинми? Ишонч-эътиқод ҳаётнинг исталган лаҳзасида қўл келиши мумкин. Фарзанд ўстириш учун ишонч керак; эзгу ишни бошлаш учун ҳам ишонч зарур. Бироқ барчамиз ҳар биримизда шундай ишонч-эътиқод борлигига кўникиб қолганмиз. Кимдаки шундай ишонч-эътиқод бўлмаса, фарзанди билан боғлиқ беҳуда хавотирланишдан ёки уйқусизликдан, ёҳуд бирон бир самарали фаолиятга яроқсизлигидан изтироб чекади; у ёҳуд бадгумон, бирон бир кимса билан яқин муносабатга киришишдан чўчийди, ёҳуд ўта тушкун кайфиятда бўлади, ёки олисни кўзловчи режаларни туза олмайди. Ҳатто жамоатчиликнинг фикр-мулоҳазалари ёки қандайдир кутилмаган шарт-шароитлар инкор этган тақдирда ҳам инсон тўғрисидаги хулосага содиқлик, ҳатто ялпи эътироф қилинмаган фикр-мулоҳазаларга қатъий содиқлик — буларнинг барчаси ишонч-эътиқод ва мардлик талаб қилади.
Ишонч-эътиқод ва мардлик кундалик майда, аҳамиятсиздай туюлган аъмоллардан бошланади. Даставвал эътиқод қачон ва қаерда қай йўсин бой берилганини қайд этиш, бундай бой беришга оид шахсий изоҳни, қўрқоқлик аломатларини ва ҳақиқий ҳолатни ўзингиздан яшириб, қай асно изоҳлашингизни таҳлил қилишингиз керак. Ўз эътиқодингизга хиёнат қилиб, ҳар гал руҳониятингизни заифлаштиришингизни ва тобора кучайиб бораётган заифлашув янги хиёнатларга сабабчи бўлаётганини ва шу асно аҳлоқсизлик силсиласи юзага келаётганини англашингиз лозим. Сўнгра, шунингдек, сизни севмасликларидан онгли даражада қўрққанингиз ҳолда гарчи тан олгингиз келмаса ҳам аслида севишдан хавфсирашингиз-қўрқишингизни пайқайсиз. Севмоқ, муҳаббат кафолатлар талаб қилмасдан зиммага масъулият олиш, муҳаббатингиз туфайли севган кишингизда ҳам муҳаббат пайдо бўлишига тўла-тўкис ишонишдан иборат. Муҳаббат – ишонч-эътиқод аъмоли ва ишонч-эътиқоди заиф-суст кимсанинг муҳаббати ҳам заиф-суст бўлади. Ишонч-эътиқод амалиёти ҳақида бундан ортиқ яна нима деса бўлади? Эҳтимол, кимдир: башарти шоир ёки руҳоний бўлганимда, нималарнидир қўшимча қилишга уринар эдим, деб айтар. Мен на шоир, на руҳоний бўлганим боис бундан яхшироқ айтишга уринмадим ҳам; лекин ишончим комилки, кимки бунга сидқидилдан қизиқса, гўдак юришни ўргана олгани сингари ишонч-эътиқод кўникмасини, ишониш хислатини ўзлаштиради.
Севги санъатини ўзлаштириш-эгаллаш учун зарур яна бир нуқтаи назарни батафсил кўздан кечириш зарур, чунки бу севги санъатида муҳим, — шу пайтгача уни бевосита тилга олдик, холос. Мен фаолиятни (Изоҳ: инглизча матнда – activity, нафақат «фаолият»ни, балки «фаоллик»ни ҳам билдиради) назарда тутяпман. «Фаолият» деганда «бирон бир иш билан шуғулланиш» эмас, балки ботиний фаоллик, руҳоний безовталик, куч-қувват, имкониятларни самарали сарфлаш назарда тутилаётганини юқорида қайд этгандим. Муҳаббат – бу фаолият; севиш асносида севимли маъшуқ-маъшуқа билан мунтазам фаол қизиқаман, бироқ ёлғиз маъшуқа ёки маъшуқ билан кифояланмайман. Агар танбал-ялқов бўлсам, агар ҳамиша хушёр, сезгир, фаол бўлмасам, севимли маъшуқ-маъшуқага нисбатан «фаол-фаолиятли» бўлолмайман. Ҳаракатсизлик, муаллақлик хос ягона ҳолат – уйқу; токи бедор, хушимиз ўзимизда экан, ялқовлик-танбалликка ўрин бўлмаслиги керак. Ҳозир кўплаб одамларнинг парадоксал вазиятда экани шундаки, улар бедор бўлгани ҳолда ярим уйқусираб-мудрайди ва ухлаётганларида ёки ухламоқчи бўлаётганларида ярим бедор бўладилар. Тўла-тўкис бедорлик-хушёрлик зерикмаслигингиз ва бошқалар учун зерикарли бўлмаслигингиз учун шарт-шароит яратади ва ҳақиқатдан ҳам зерикмаслик ва зериктирмаслик-энсани қотириб, хафсалани пир қилмаслик севгининг муҳим шарти. Фаол фикрлаш ва ҳис этиш, кун давомида барча-барчасини хушёрлик билан кўриш ва эшитиш, ботиний ялқовликка – хоҳ сусткашликда ва юҳоликда ёки хоҳ вақтни ошкора беҳуда сарфлашда намоён бўлишидан қатъий назар – йўл қўймаслик севги санъатини эгаллашнинг зарурий шартларини ташкил этади. Муҳаббат борасида самарали-фаол ҳаёт кечирган ҳолда ҳаётнинг бошқа соҳаларида хўжакўрсинга иш тутса ҳам бўлаверади, деган ақидага ишониш — хомхаёл. Фаол турмуш тарзи бундай меҳнат «тақсимоти»га йўл қўймайди. Муҳаббат қобилияти куч-қувват, хушёр бедорлик, юксак ҳаётийликни талаб этади, булар фақат шахснинг ҳаётнинг бошқа кўплаб соҳаларида самарали ва фаол иш юритиши натижасидагина юзага келади. Башарти инсон ҳаётнинг бошқа соҳаларида самарали-фаол бўлмаса, севги-муҳаббат бобида ҳам кўзлаган мақсадига етиша олмайди.
Севги санъатига оид суҳбатни харид қилиш соҳаси ва шахснинг мазкур бобда қайд этилган феъл-атвори ва қоидалар негизида камол топиши доиралари билан чегаралаб бўлмайди. Шахсий феъл-атвор ижтимоий тартиб-қоидалар билан чамбарчас боғлиқ. Башарти севги-муҳаббат барчага меҳр-муҳаббат билан муносабатда бўлишни англатса, башарти муҳаббат – феъл-атвор хусусияти бўлса, у ҳолда меҳр-муҳаббат — инсоннинг наинки оила аъзолари ва ёру биродарлари билан муносабатларида, балки ишда, амалий масалалар юзасидан муоалага киришадиган, сизнинг касбдошлар доирасида ҳам ҳукм суриши зарур. Ўз ёру биродарларингизга муҳаббат ва бегоналарга муҳаббат ўртасида «меҳнат тақсимоти» бўлмайди. Аксинча, ўзгаларга меҳр-муҳаббат – ўз ёру биродарларингизга меҳр-муҳаббатнинг шарти-гарови. Бу нуқтаи назарни жуда жиддий қабул қилиш, теран англаш, моҳиятан, одатий ижтимоий муносабатларни тубдан ўзгартиради. Яқин ёру биродарларга диний муҳаббат идели ҳақида жуда кўп баландпарвоз гаплар айтилади, лекин бизнинг ўзаро муносабатларимиз жуда нари борганда адолатлилик қоидаси билан белгиланади. Ўзаро адолатли муносабат — ўзаро маҳсулот ва хизматлар айирбошлашда, шунингдек туйғуларни ўзаро баҳам кўришда ҳам айёрлик-маккорлик ва алдов-ёлғонни истисно этишни билдиради. «Менга қанча берган бўлсанг, сенга ҳам шунча бераман» қоидаси – моддий неъматлар масаласида ҳам, севги-муҳаббат бобида ҳам – капиталистик жамиятда устун аҳлоқий ақида. Ҳатто айтиш мумкинки, адолатлилик қоидасининг қарор топиши – капиталистик жамият аҳлоқининг хизмати.
Бу ҳол капиталистик жамиятнинг хусусияти билан боғлиқ. Ундан олдинги ижтимоий тузумларда товар айирбошлаш ёки шунчаки куч ишлатиш ёҳуд анъана-тамойиллар ёки шахсий меҳр-муҳаббат ва дўстона муносабатлар билан белгиланган. Капитализмда барча-барчаси бозордаги айирбошлаш билан белгиланади. Товарлар бозори ҳақида гап борадими, ёки ишчи кучи бозори ҳақида бўладими, ё хизматлар бозори хусусида бўладими, ҳар бир киши бозор шартларига биноан зўравонлик ҳам, айёрлик ҳам қилмасдан ўзи сотмоқчи бўлган маҳсулотни харид қилмоқчи бўлган маҳсулотга айирбошлайди.
Адолатлилик аҳлоқини олтин қоидаси аҳлоқи билан осонгина чалкаштириш ҳеч гап эмас. «Одамлар сизга қандай муносабатда бўлишларини хоҳласангиз, уларга айни шундай муносабатда бўлинг» (Мф. 7:12) панд-насиҳатини «бошқалар билан айирбошда ҳалол бўл» маъносида талқин қилса ҳам бўлади. Бу қоида аслида Кўҳна Аҳднинг «Ўзингни севганинг сингари яқинларига меҳр-муҳаббатли бўл» ҳикмати сифатида дастлаб шаклланган. Ҳақиқатдан ҳам бародарлик муҳаббатининг яҳудий-насроний меъёр-андозалари адолатлилик қоидасидан тубдан фарқ қилади. Яқин ёру биродарларни севиш, меҳр қўйиш – улар учун масъулиятни сезиш ва ўзингни улар билан бир тану бир жон деб билишдан иборат, адолатлилик қоидаси эса масъулият ва бирдамлик туйғусини эмас, балки улардан йироқ, бегоналашган муносабатларни билдиради; бу қоида яқин кишини севишни эмас, балки ҳурмат қилишни тақозо этади. олтин қоида давримизда энг кўп ёйилган диний максима – ҳикмат тусини олгани бежиз эмас; бунинг боиси адолатлилик қоидаси маъносида талқин қилинишида барча учун тушунарли ва барча бажонидил унга амал қилади. Бироқ муҳаббат амалиёти адолат ва муҳаббат ўртасидаги фарқни англашдан бошланиши керак.
Бу борада, айни пайтда, савол туғилади. Башарти бутун жамиятимиз ва иқтисодиётимиз ҳар ким ўзи учун наф-фойда топишига асосланган бўлса, башарти ҳар ким асосан аҳлоқий адолат қоидаси билан юмшатилган шахсиятпарастлик қоидасига амал қилса, инсон мавжуд ижтимоий тузум доирасида меҳнат фаолияти билан қандай шуғулланиб, қандай яшайди ва ишлайди ҳамда айни пайтда қандай қилиб чинакамига сева олади? Адолат қоидаси барча дунёвий манфаатлардан воз кечишни ва ғарибона ҳаёт кечиришни билдирмайдими? Насроний руҳонийлар ва Лев Толстой, Альберт Швейцер ва Симона Вей сингари шахслар бу масалани кўтариб, унга қатъий жавоб берган. Яна бошқалар ҳам (Изоҳ: Герберт Маркузнинг «Психоаналитик ревизионизмнинг социал илдизлари» асарига қаранг) борки, улар жамиятимиздаги одатий дунёвий ҳаёт билан муҳаббат мутлақо қовушмайди деган фикрни маъқуллайдилар. Улар бугунги кунда муҳаббат ҳақида гапириш – атиги ялпи алданишда иштирок этиш, деган хулосага келган; улар бугунги дунёда фақат жафокаш ёки телба севиши мумкин, бинобарин севги-муҳаббат ҳақидаги гап-сўзларнинг барчаси қуруқ сафсата. Бу тўла эътироф ва эҳтиромга лойиқ нуқтаи назар сурбетликни оқилона изоҳлайди. Амалда ҳам «Мен намунали насроний бўлишга қарши эмасман, лекин бу масалага жиддий қарайдиган бўлсам, оч қолишимга тўғри келади» деб ўйлайдиган ўртача одам бу ақидага сўзсиз қўшилади. «Радикал-кескин кайфиятдагилар» ҳам, ўртача одамлар ҳам автоматлар бўлиб, сева олмайдилар ва улар ўртасидаги фарқ шундаки, ўртача одамлар буни тушунмайди, айни пайтда радикал кайфиятдагилар буни биладилар ва мазкур далилни «тарихий зарурият» ҳисоблайди.
Муҳаббат ва «меъёрий» ҳаёт мутлақо қовушмаслигини эътироф этиш фақат кўчма маънода тўғри эканига ишончим комил. Капиталистик жамият таянувчи ижтимоий тартиб-низомлар ва муҳаббат қоидаси қовушмайди. Бироқ аниқ тарзда олинган замонавий жамият кўпқиррали. Кераксиз маҳсулот сотувчиси, дейлик, ёлғонсиз яшай олмайди; тажрибали ишчи, кимёгар ёки шифокор –яшай олади. Айни шундай фермер, ишчи, ўқитувчи ва кўплаб бизнесменлар иқтисодий ҳаётга барҳам бермаган ҳолда севишга уринишлари мумкин. Каптитализм қоидаси муҳаббат қоидаси билан қовушмаслигини эътироф этган ҳолда ҳам мураккаб ва муттасил ўзгарувчан тартиботларга эга «капитализм» моҳиятан барибир етарли даражада «но-конформизм»лар ва шахс эркинликларига йўл беришини тан олиш керак.
Мен бу билан мавжуд тартиб-қоидалар узлуксиз давом этиши ва айни пайтда яқинларга муҳаббат идеали ҳам бўлиши керак демоқчи эмасман. Мавжуд ижтимоий тузум шароитида сева оладиган одамлар шубҳасиз истисно тарзида учрайди; замонавий Ғарб жамиятида муҳаббат, одатда, энг сўнгги ўринга суриб қўйилган. Муҳаббат пайдо бўлишига кўпдан-кўп бошқа иш-ташвишлар монелик кўрсатгани учунгина эмас, балки бутун диққат-эътиборини ишлаб чиқаришга қаратган ва фақат истеъмолчилик кайфиятига муккасидан кетган жамиятдаги муҳит шундайки, ёлғиз «но-комформист» унга қарши тура олади. Инсоний муаммоларни ҳал қилиш воситаси сифатида муҳаббатга мурожаат қилувчи одам бундай шароитда муҳаббат жамият томонидан сўнгги ўринга суриб қўйиладиган индивидуал ҳодиса бўлмасдан, ижтимоий ҳодиса бўлиши учун ижтимоий тартиботимизда муҳим ва туб ўзгаришлар қилиниши керак, деган хулосага келиши зарур. Мазкур китоб доирасида умумий тарздаги шундай ўзгаришларга ишонч ҳосил қила оламиз, холос (Изоҳ: «Соғлом жамият» деган китобимда бу масалани батафсил таҳлил қилишга уринганман). Жамиятимизнинг юқори қисмида бошқарув бюрократияси, малакали сиёсатдонлар турибди; одамлар оммавий таъсир тазйиқи остида фаолият юритяпти, уларнинг мақсади ва шахсий мақсади – кўпроқ ишлаб чиқариш ва кўпроқ истеъмол қилишдан иборат. Ҳар қандай фаолият иқтисодий мақсадларга бўйсиндирилган, воситалар мақсадга айланди; инсон — қорни тўқ ва кийинтирилган автоматга дўнди, бироқ специфик инсоний фазилатлари ва вазифаларига ҳар қандай қизиқишдан маҳрум. Башарти инсон севишга қодир-қобилиятли бўлса, олий мақомини эгаллаши зарур. Иқтисодиёт машинасига инсон эмас, балки бу машина унга хизмат қилиши лозим. Инсон жуда нари борганда фойда-даромадни эмас, балки ҳиссиётлар ва меҳнат завқу сурурини ҳис этиш қобилиятига эга бўлиши жоиз. Жамият шундай бўлиши керакки, инсоннинг ижтимоий, «меҳр-муҳаббатли» моҳияти жамиятдаги ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ, унинг таркибий қисми бўлиши зарур. Мен исботлашга уринганимдек, башарти муҳаббат инсоний мавжудлик муоммоларини ягона оқилона ва соғлом ҳал қилиш воситаси экани тўғри бўлса, у ҳолда муҳаббат камолини у ёки бу даражада чекловчи ҳар қандай жамият инсоний табиатнинг асосий талаб-эҳтиёжларига тўқнашиб, эртами-кечми муқаррар ҳалокатга юз тутади. Муҳаббат ҳақидаги суҳбат – шунчаки ваъзхонлик эмас. Чунки бу ҳар бир инсонга хос олий ва ҳаётий талаб-эҳтиёж тўғрисидаги баҳс. Ва бу талаб-эҳтиёжнинг пинҳон экани муҳаббат йўқ дегани эмас. Муҳаббат хоссаларининг таҳлили кўрсатишича, муҳаббат, бугунги шарт-шароитда мавжуд эмас; бунинг сабаби — ижтимоий илдизлари қораланиши керак. Фақат индивидуал воқелик сифатида эмас, балки умумижтимоий ҳодиса сифатидаги муҳаббатга ишонч-эътиқод – оқилона бўлиб, унинг негизини – инсоннинг энг беназир моҳияти ташкил этади.