Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

11.3-rasm. Ulgurji savdogarlarning turlari
 
Ulgurji  savdo  bazasi  mustaqil  faoliyat  ko‘rsatuvchi,  maxsus  ombor  xo‘jaligiga
va  malakali  xodimlarga  ega  bo‘lgan  firma  mavqeida  ishlaydi.  U  tovar
assortimentlarini  qabul  qilish,  saqlash  va  iste’molchilarga  etkazib  berish  jarayonini
tashkil  etadi.  Ulgurji  savdoni  tashkil  etishda  tovarlar  bazalari  orqali  yoki  ularning
topshirig‘i  bilan  ishlab  chiqarishdan  to‘g‘ridan  -  to‘g‘ri  iste’molchi  firmaga  (tranzit
usuli) etkazib berilishi mumkin. Ammo ulgurji savdo bazalarining tovar harakatini va
sotilishini  tashkil  qilishdagi  ahamiyati  beqiyosdir.  Ularning  faoliyat  ko‘rsatishlari
uchun  ob’ektiv  zaruriyatlari  mavjud.  Sanoat  ishlab  chiqarishning  rivojlanish
qonuniyati  maxsuslashtirilishi  tufayli  tovarlar  ko‘p  korxonalarda  tor  assortimentli
bo‘ladi. Chakana savdo uchun esa aholiga mo‘l-ko‘l, universal assortimentli tovarlar
 
taklif etish zamonaviy marketing talabidir. Ulgurji savdo bazalari ana shu tor ishlab
chiqarish  assortimentidan  keng  universal  savdo  assortimentini  shakllantiradi.  Tovar
birjalarini ulgurji savdo faoliyatining bazalaridan farqi, ular tovarlarni sotib olish va
qayta  sotish  bilan  shug‘ullanmaydi,  ombor  xo‘jaliklari  ham  yo‘q,  ular  faqat
vositachilik qiladilar. Agent va brokerlar vositachilik ishini bajaradilar, ammo moddiy
javobgarlikni bo‘yinlariga olmaydilar. Agentlar ishlab chiqarish firmalarida va ulgurji
savdo  bazalarida  ishlashadi.  Brokerlar  tovar  birjalarida  asosiy  o‘rinni  egallaydilar.
Brokerlar  joyi  birjada  tanlov  asosida  sotiladi,  ular  bir  tomondan  birjadan,  ikkinchi
tomondan, o‘z faoliyatlari uchun xaq oladilar.
Diler – mustaqil kichik vositachi tadbirkor bo‘lib, oldi-sotdi ishlarini bajaradi va
moddiy javobgarlikka ega.
Vositachi hamkorlarni tanlash hamma tovar ishlab chiqaruvchilar uchun muhim
davr  hisoblanadi.  Eng  avvalo  shunga  ahamiyat  berish  kerakki,  tanlab  olinayotgan
vositachi  bir  vaqtning  o‘zida  sizning  firmangizning  bozoridagi  raqobatchisi
bo‘lmasligi  kerak.  Umumiy  holatda  vositachi  firmalar  ichidan  sizning  tovaringizni
sotish  bo‘yicha  maxsuslashganini  tanlash  zarur.  Yana  vositachi  firmaning  bozordagi
obro‘ - e’tibori, mavqei, moliyaviy ahvoli qanday va qaysi bank bilan ishlaydi kabi
savollarga  javob  olishi  kerak.  Uning  asosiy  belgilaridan  savdo  shahobchalarining
moddiy - texnikasi, joylashishi, sotuvchi xodimlarning malakasi va boshqalar. Oldin
sinash uchun biror yilga shartnoma tuziladi va vositachi savdo firma vakili, rahbari -

---

10
0
menejeri vositachini shaxsan o‘rganadi va uning shahobchalariga boradi. Vositachilar
iloji  boricha  ko‘proq  tanlanadi  va  ularning  marketing  -  bozor  dasturlariga  ahamiyat
beriladi.
Mahsulot  ishlab  chiqaruvchilar  va  iste’molchilardan  huquqiy  hamda  xo‘jalik
jihatlaridan  mustaqil  bo‘lgan  firmalar  vositachilar  jumlasiga  kiradi  (sanoat
korxonalarining  sho‘‘ba  savdo  firmalari  va  filiallari  vositachilarga  kirmaydi).
Vositachilarni  harakatga  keltiradigan  narsa  foydadir.  Ularning  foydasi  xarid  narxlari
bilan  sotish  narxlari  o‘rtasidagi  farqdan  yoki  bozorda  tovar  harakatini  amalga
oshirishdagi xizmatlari evaziga oladigan mukofotdan tashkil topadi.
 
Hozirgi  sharoitda  vositachilar  bajaradigan  vazifalar  va  ko‘rsatadigan  xizmat
turlari g‘oyat ko‘p. Ular quyidagilardan iborat:
•  sotishni  tashkil  etish  ishlarini  bajarish  -  kontragentlarni  izlash,  sotuvchi
nomidan xaridni rasmiylashtirish, tovar haqi uchun pul to‘lanishini xaridor nomidan
kafolatlash, reklama kompaniyalarini o‘tkazish va bozorni tadqiq qilish;
•  transport  -  tashish  ishlari,  yukni  sug‘urtalashni  amalga  oshirish,  savdo
harakatlarini moliyalash;
• texnikaviy xizmat, sotishdan keyingi texnikaviy xizmat ko‘rsatish;
• bozor to‘g‘risidagi axborot to‘plash va uni taqdim etish.
Aksariyat  jami  savdo  -  vositachilik  ishlarining  oz  sonli  eng  yirik  savdo
monopoliyalari  qo‘lida  to‘planishi  vositachilik  bo‘g‘inida  sifat  o‘zgarishlariga  olib
keladi.  Ularning  o‘z  moliya  kompaniyalari  bor,  banklar  bilan  aloqaga  ega,  o‘z
sug‘urta  kompaniyalari,  o‘z  floti,  ehtiyot  qism  omborxonalari,  boshqa  tarmoqlarda
mahsulotni qayta ishlash sanoat korxonalari, dilerlik firmalari tarmog‘i va chet ellarda
filiallari mavjud.
Xalqaro tovar muomalasida umumiy hajmning yarmidan to uchdan ikki qismiga
savdo  vositachilari  to‘g‘ri  keladi.  AQSH,  Angliya,  Gollandiya,  Yaponiya,
Skandinaviya mamlakatlarining tashqi savdosida savdo vositachilari xizmatidan keng
foydalaniladi.  Tashqi  iqtisodiy  faoliyat  sohasida  savdo  vositachilaridan  foydalanish
sanoat firmalari uchun muayyan afzalliklar yaratadi.
Savdo  vositachilaridan  foydalanishning  muhim  ustunligi  shundaki,  sanoat
firmasi mahsulot eksporti bilan shug‘ullanganda importyor mamlakat hududida savdo
shahobchalarini tashkil etish xarajatlarini tejaydi, chunki vositachi firmalar odatda o‘z
moddiy - texnika bazalariga omborxonalar, namoyish zallari, ta’mirlash ustaxonalari
va boshqalarga ega bo‘ladi.
Yana  bir  afzallik  shundan  iboratki,  vositachilar  ishlab  chiqaruvchilarni  tovar
harakati, tovarni sotish bilan bog‘liq juda ko‘p tashvishlar (mahsulotni etkazib berish,
saralash,  joylash,  turli  xillarga  ajratish,  eksport  qilinganda  mahallik  esa  bozorga
moslashish va boshqalar) dan ozod qiladi.
 
Uchinchi  bir  afzallik  -  qisqa  muddatli  va  uzoq  muddatli  kreditlash  asosida
bitishuvlarni moliyalash vositachi kapitalidan foydalanish. Bu holda vositachilarning
banklar,  transport  hamda  sug‘urta  kompaniyalari  bilan  barqaror  ishbilarmonlik
aloqalari katta ahamiyatga ega.
Nihoyat, savdo vositachilari ayrim bozorlarga to‘la xokimlik qilib olgan hollarda
ham  uchraydi.  (Masalan,  Angliya  brokerlari  tomonidan)  va  bu  bozorlarga
iste’molchilar bilan bevosita aloqa qilish foydalanish zaruriyatiga aylanadi.
Ishlab chiqaruvchi bilan vositachi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar mazmuni va
vositachi  bajaradigan  vazifalarga  qarab  savdo  -  tijorat  amallarining  bir  qancha
turlarini  ta’kidlab  ko‘rsatish  mumkin:  olib  -  sotish  ishlari,  komission  savdo  ishlari,
agentlik va brokerlik ishlari.
Savdo  vositachisi  olib  -  sotish  ishlarini  o‘z  nomidan  va  o‘z  hisobidan  olib
boradi.  Olib  -  sotish  harakatlarining  ikki  turi  bor:  birinchi  holda  vositachi  ishlab
chiqaruvchiga nisbatan tovarlarni oldi. Vositachi bu holda tovar egasi bo‘lib qoladi va
uni  har  qanday  bozorda  xohlagan  narxda  o‘zi  bilganicha  sotishi  mumkin.  Tomonlar

---

10
0
oldi  -  sotdi  bo‘lgach,  vositachi  bilan  ishlab  chiqaruvchi  o‘rtasidagi  munosabatlar
to‘xtatiladi.
Uning  ikkinchi  turida  ishlab  chiqaruvchi  vositachiga  tovarni  muayyan
hududlarida va kelishilgan muddat davomida sotish huquqini beradi.
Olib  -  sotish  harakatlari  mazmuniga  qarab,  bu  ish  bilan  savdo  uylari,  eksport,
import,  ulgurji,  chakana  firmalar,  distribyuterlar,  stokistlar  shug‘ullanadilar.  Savdo
uylari bunday ishlarni asosan o‘z hisobiga amalga oshiradi.
Savdo - vositachilik ishlarining navbatdagi turi - komission faoliyat komissioner
deb  ataladigan,  bir  tomonning  komitent  deb  ataladigan  ikkinchi  tomon  topshirig‘i
bilan ikkinchi tomon hisobidan, ammo o‘z nomidan bitishuvlarni amalga oshirishdan
iborat.  Komitent  bilan  komissioner  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatlar  komissiya
shartnomasi bilan tartibga solinadi.
Komission  ishlarining  yana  bir  ko‘rinishi  -  konsignatsiya  xarakteridir.
Konsignator  -  eksporterdan  o‘z  omboriga  tovar  konsignatsiya  shartnomasi
belgilangan muayyan shartlarda sotadi. SHartnomada jo‘natilgan tovar nomi, narxi,
 
sotish muddati va boshqalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Konsignator tashqi savdo ishlaridagi
komissionerlarning  ko‘rinishlaridan  biri,  lekin  u  tovarlar  savdosini  konsignat
belgilagan narxlarda, uning hisobiga, ammo o‘z nomidan olib boradi.
Sanoat  agenti  muayyan  joylarda  o‘zaro  raqobatda  bo‘lmagan  bir  qancha
sanoatchilar  tovarlarni  sotish  bilan  shug‘ullanadilar.  Aksariyat  hollarda  savdo
agentlari kommivoyajerlar deb yuritiladi.
Kommivoyajer - savdo firmasining tayyor agenti namunalari,
Brokerlik  savdo  -  vositachilik  ishlari  vositachi  -  broker  orqali  sotuvchi  va
xaridor  (sug‘urtachi  bilan  sug‘urta  qildiruvchi,  kema  egasi  bilan  kemani  ijaraga
oluvchi)  o‘rtasida  aloqa  o‘rnatishdan  iborat.  Brokerning  qaysi  yo‘nalishida  faoliyat
olib borishidan va u kimning nomidan ish qo‘rishdan qat’iy nazar, u hamisha faqat tor
yuridik  ma’nodagi  vositachi  tarzida  ish  olib  boradi.  Broker  hech  qachon
shartnomadagi tomonlardan biri bo‘la olmaydi, faqat tomonlarni o‘zaro uchrashtirish,
shartnoma tuzishga yordamlashish vazifasini bajaradi.