|
5) Modelning modifikatsiyasi. Ushbu bosqichda yoki modelning murakkabligi bor, shunda u haqiqatga ko'proq mos keladi yoki amalda maqbul echimga erishish uchun uni soddalashtiradi.
Radioizotqpli sath о'lchagichlar. Radioizotopli sath о'lchagichlaming ishlash prinsipi yutish qcbiliyati turlicha bo 'lgan ikki muhitdan o'tayotgan nurlarning qayd qilinishi va muhitlarning chegarasi o'zgarishi bilan nurlanish o'zgarishiga asoslangan. Radioizotopli sath o'lchagichlarning asosiy qismlari nurlanish manbayi va nurlami qabul qiluvchi asboblardan iborat. Nurlanish manbayi sifatida o'zidan g-nurlar chiqaradigan Co60, Cs137, Se75 va boshqa moddalar ishlatiladi. Qabul qiluvchi asbob sifatida asosan Geyger-Myuller hisoblagichidan foydalaniladi.
Radioizotopli asboblarning xatoligi ±0,5—1% dan oshmaydi. Bu asboblar asosan boshqa turdagi asboblardan foydalanish mumkin bo'lmagan holatlarda qo'llaniladi. Ulardan ochiq va berk idishlardagi suyuqlik hamda sochiluvchan moddalar sathini o'lchash uchun foydalanish mumkin, bundan tashqari, o'lchana-
yotgan muhit bilan asbob orasida hech qanday bog'lanish bo'lma- gani sababli agressiv suyuqlik va moddalarning balandligini o'lchash mumkin.
Radioizotopli satho’lchagichning prinsipial sxemasi 5.12-rasmda ko‘rsa-
tilgan. U radioaktiv nurlanish manbayi 1, ionlovchi nurlanishni qabul
qiladigan hisoblagich 2, elektr toki manbayi 3, qarshilik 4, elektron
kuchaytirgich 5 va o ich ash asbobi 6 dan iborat. Hisoblagich metalldan
yasalgan silindr b o iib , ichi inert gaz bilan toidirilgan. Silindr markazida
undan izolator bilan ajratilgan metall sim o ‘matilgan. Silindr devori elektr
manbayining manfiy qutbiga, metall sim esa musbat qutbiga ulangan.
Silindr inert gaz bilan toidirilgan boigani uchun hisoblagich zanjirida tok
boim aydi. Hisoblagichga radioaktiv nur ta ’sir etib, undagi inert gaz
ionlanishi boshlangandagina hisoblagich 2 va qarshilik 4 zanjirida tok hosil
bo iad i. Bu tok miqdori inert gazning ionlanish darajasiga b o g iiq boiadi.
Gazning ionlanishi esa radioaktiv nurlanish manbayi bilan hisoblagich
orasiga o ‘rnatilgan idish ichidagi suyuqlikning yoki sochiluvchi moddaning
balandligiga bog’liq ravishda o ‘zgaradi. Idishdagi suyuqlik balandligi nur
yo’lini to’la berkitsa, rezistordan o ‘tadigan tok nolga yaqin b o iad i, nur
yo’l ochilishi bilan, ya’ni suyuqlik balandligi pasayishi bilan rezistor
zanjirida tok orta boshlaydi. Idish ichidagi suyuqlik balandligi ana shu
rezistordagi kuchlanish U miqdori bilan o ich an ad i. Buning uchun
rezistordagi kuchlanish miqdori oldin elektron kuchaytirgich 5 yordamida
kuchaytiriladi, so‘ngra esa o ich ash asbobi 6 ga uzatiladi.
Radioizotopli satho’lchagichlar boshqa asboblarga nisbatan universaldir.
Bu asboblar sath o’lchashni nazorat qilishni diskret va uzluksiz ravishda
amalga oshiradi; ular ochiq va berk idishlardagi suyuq hamda sochiluvchan
moddalar sathini o ich ash uchun ishlatilishi mumkin, o’lchanayotgan muhit
bilan asbob orasida hech qanday mexanik bogianish boimaganligi sababli
agressiv suyuq va sochiluvchi moddalarning balandligini o ich ash mumkin.
Asboblar ko‘rsatishining aniqligi va stabilligi muhit holatining (harorat,
namlik, elektr o ‘tkazuvchanlik, zichlik va boshqa fizik xossalarning) o ‘zga-
rishiga b o g iiq emas. Barcha radioizotopli asboblarning umumiy kamchiligi
radioaktiv nurlarning tirik organizmga zararli ta ’siridir. Asboblarning xatoligi
± 0 ,5 —1% dan oshmaydi. Bular, asosan, boshqa turdagi asboblarni ishlatish
mumkin boim agan hollardagina qoilaniladi.
Ultratovushli sath o'lchagichlar. Ultratovushli sath o'lchagich- laming ishlash prinsipi suyuqlik, gaz (havo) qatlamidan tovush to'lqinlarining qaytishiga asoslangan. Ultratovush inpulsining havo va о'lchanayotgan muhit chegarasi sirtidan qaytish katta- liklari akustik qar±dlikning keskin farqi natijasida sodir bo'ladi. Bu asboblar qator afzalliklarga ega: masalan, yuqori aniqligi, kichik inersionligi, keng ko'lamda ishlashi, kontaktsizligi va agressiv suyuqliklar bilan ishlash mumkinligi va boshqalar.
Ultratovushli sath o'lchagichlar 45 mm dan bir necha o'n metrgacha o'lchash ko'lamiga ega. О'lchanayotgan muhit harorati — 50 dan +200 °C gacha yetishi mumkin. Yo'l qo'yiladigan asosiy xatoligi +2,5% ni tashkil qilishi mumkin.
Ultratovushli satho‘lchagichlarning ishlash prinsipi suyuqlik, gaz
(havo) chegarasidan tovush toiqinlarining qaytish prinsipiga asoslangan.
U ltratovush impulsining havo va o ich an ay o tg an m uhit (suyuqlik)
chegarasi sirtidan qaytish kattaliklari akustik qarshilikning keskin farqi
natijasida sodir b o ‘ladi. 5 .1 3 - rasmda ultratovushli sathoichagichning
strukturaviy sxemasi ko‘rsatilgan.
Impuls ultratovushli tebranishlar generatori 1 dan nurlatgich 2 orqali
sathi oichanayotgan sig‘imga uzatiladi. Ultratovush to iq in lar o ich an a
yotgan muhitda tarqaladi va suyuqlik-havo chegarasidan qaytadi. Qaytgan
to iq in lar muhitdan teskari yo‘nalishda o'tadi, nurlatgich 2 ga o ‘xshash
ultratovush tebranishlar qabul qilgichi 3 ga keladi, u yerdan ultratovushli
impuls kuchaytirgich 4, vaqt oraligini hisoblaydigan qurilma 5 va oichash
asbobi (potensiometr) 6 ga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
