Eng yangi tarix

4-
§
. Ikkinchi jahon urushi arafasida Germaniya
Hokimiyatni qo‘lga olgan fashistlar so‘l kuchlarga va ularning barcha tashkilotlariga qarshi
mislsiz terrorni avj oldirib yubordilar. Gitlerchilar kommunistlarni va progressiv kishilarni ko‘plab
qirish maqsadida qabih ig‘vogarlik bilan 1933 yil 27 fevralda reyxstag binosiga o‘t qo‘yib, bu
voqeada kommunistlarni aybladilar. Sotsialistlar partiyasidan boshqa barcha siyosiy partiyalarni
tarqatish to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Vaxshiyona millatchilik, yaxudiylarga qarshi pogrom (ur-
yiqit)lar, kuchaytirildi. Dunyo madaniyatiga qarshi kurash avj oldirildi. Ko‘chalarda kitoblar gulxan
qilib yoqildi. 5 mingdan ortiq olimlar, yozuvchilar, san’atkorlar mamlakatdan haydaldi va
kanslagerlarga tashlandi.
1933 yil mart oyi boshlarida Germaniyada yana saylovlar bo‘lib o‘tdi. Natsistlar unda 44%
ovoz oldilar. Gitler o‘zining natsistlar hukumatini tuzdi va 23 martda reyxstag Gitlerga o‘z

---

29
dekretlari bilan mamlakatni boshqarish huquqini beruvchi qonun qabul qildi. Gitler cheklanmagan
huquqlarga ega bo‘ldi. Reyxstag saqlab qolinsada, uning ahamiyati qolmadi. Nemis o‘lkalarining
avtonomiyasi bekor qilindi: o‘lkalar Gitler tayinlagan maxsus kishilar tomonidan boshqarila
boshladi. 1934 yil avgustida Gindenburg vafotidan so‘ng prezidentlik lavozimi bitirildi. Gitler
prezidentlik huquqini va vakolatini ham o‘z qo‘liga kiritib olib total (umumiy, yalpi) diktatura
o‘rnatdi va umrbod “fyurer” (dohiy) va “reyxskansler” unvoniga ega bo‘ldi.
Hokimiyatni egallagach, Gitler natsistlar partiyasidan boshqa barcha siyosiy partiya va
tashkilotlarni ta’qiqlovchi farmon chiqardi. Reyxstag tarqatildi, kasaba uyushmalari o‘rniga
natsistlar partiyasiga to‘liq bo‘ysunuvchi va korxonalarning xo‘jayinlari irodasiga itoat etuvchi
“Germaniya mehnat fronti” tashkil qilindi. Barcha matbuot nashrlari (gazetalar, jurnallar,
byulletenlar) yopildi yoki natsistlar partiyasi nazorati ostiga o‘tkazildi. Barcha bolalar va o‘smirlar
tashkilotlari tarqatildi yoki natsistlar tashkilotlariga bo‘lajak a’zolarni tarbiyalovchi “Gitleryugend”
yoshlar tashkilotiga qo‘shib olindi. Davlat apparatida puxta tozalash ishlari amalga oshirildi.:
natsistlar mafkurasidan ozgina chekingani sezilgan yuz minglab xizmatchilar ishdan bo‘shatildilar,
ularning o‘rinlarini esa jigarrang mundirdagi “partaygennosse” (ya’ni natsistlar partiyasi a’zolari)
egalladilar.
Qurolli kuchlarda barcha ofitserlar natsistlar partiyasiga a’zo bo‘lishlari va Gitler
mafkurasiga so‘zsiz itoat etishlari shart edi. 1933 yil oxiriga kelib muxolif marralarda turgan barcha
tashkilotlar yo‘q qilindi. Terror faqat siyosiy raqiblarni yo‘q qilish vositasi emas, nemis xalqini
qo‘rqitish omili ham hisoblanib, har bir nemis fuqarosi qarshilik ko‘rsatishning befoydaligini,
qarshilik ko‘rsatgan muqarrar halok qilinishini va natsistlar rahbariyatiga so‘zsiz itoat etish
zarurligini anglab yetishi lozim edi. Natsistlar tuzumining bosh jazo idorasi xavfsizlik otryadlari
(SS) bo‘lib, uni Genrix Gimmler (1900-1945) boshqarardi.
SSning tarkibiy qismini maxfiy politsiya (gestapo) va SS qo‘mondoni (reyxsfyurer)ning
xavfsizlik xizmati - SD tashkil qildi. Ular xalqi va bosib olingan hududlarning aholisi ustidan yalpi
nazorat o‘rnatdilar.
“Reyx dushmanlari”, ya’ni o‘zgacha fikrlovchilar, demokratik tashkilotlarning vakillari,
harbiy asirlarni ommaviy ravishda qirg‘in qilish uchun maxsus konsentratsion lagerlar barpo etilib,
ularda odamlar ommaviy qirg‘in qilindi. Bunday lagerlar jami 15 ta bo‘lib ularda 10 mln.ga yaqin
odam yo‘q qilindi. Natsizm yahudiy aholini to‘liq qirib tashlashning maxsus dasturini ishlab chiqdi.
Natsistlar hokimiyatni qo‘lga kiritganlaridan so‘ng antisemitizm rasmiy siyosatga aylandi. Bu
insoniyat tarixidagi eng shafqatsiz, g‘ayriinsoniy va keng miqyosli irqiy ta’qib bo‘ldi. Natsistlar
antisemitizmdan “ommani alangalatuvchi ruhiy uchqun” sifatida foydalandilar. Yahudiylar maxsus
ajratilgan joylar (getto)da yashashlari lozim edi, ular davlat idoralarida ishlash huquqidan mahrum
qilindilar, shuningdek, ular kiyimlarida maxsus belgi (olti qirrali yulduz) taqib yurishga majbur
edilar. Maxsus dastur (“xolokast” - yakuniy qaror)ning amalga oshirilishi natijasida Yevropada 6
mln.dan ortiq yahudiy qirib tashlandi.
Germaniya iqtisodiyotida mamlakat sanoatining asosini tashkil qiluvchi 30 ta eng yirik
sanoat konsernlari - “IG Farbenindustri” (kimyo mahsulotlari, dori-darmon, porox, sintetik benzin
va kauchuk ishlab chiqarish), “Feraynigte Shtalverke” (po‘lat ishlab chiqarish), “Krupp”, “Flik”,
“Mannesman”, “Simens”, AEG va boshqalar yetakchi o‘rin egallab turardi. Butun natsistlar siyosiy
tizimi ularning imkon qadar ko‘p foyda qilishlari asosiga qurildi va butun nemis xalqi ularning
xizmatiga jalb qilindi. Gitler ularning boyishi uchun eng qulay sharoitlarni yaratib berdi.
“Krupp”ning daromadi 1934-1940 yillarda 4 baravar, “IG Farbenindustri”ning daromadi 17
baravar, “Flik”niki - 65 baravar oshdi.
1936 yilda militaristik “4 yillik plan” qabul qilindi. Avtarkatsiya siyosati (bosqinchilik
urushiga tayyorlanish uchun mamlakat mustaqil iqtisodiga ega bo‘lishga qaratilgan iqtisodiy siyosat)
“yog‘ o‘rniga zambarak” siyosati yurgizildi. 1937 yilgacha qayta qurollanish uchun 46 mlyard
marka sarflandi. To‘rt yil ichida barcha mamlakatlarning armiyasidan bir necha baravar ustun
bo‘lgan eng zamonaviy armiya tashkil qilinishi lozim edi. Butun siyosat faqat urush olib borish
nuqtai nazaridan ko‘zdan kechirilardi. Qisqa vaqt ichida sanoatchilar eng zamonaviy qurol-

---

30
aslahalarni yaratdilar. Tanklar, samolyotlar va artilleriya boshqa mamlakatlarning qurollaridan sifat
jihatidan ancha ustun edi. Barcha imkoniyatlar qurol-aslaha ishlab chiqarishga safarbar etildi. “Moy
o‘rniga to‘plar” - natsistlar rahbariyatining shiori shunday edi. Germaniyaning urushga tayyorgarlik
ko‘rish borasidagi xarajatlari besh yil ichida 10 baravar oshdi, bu davrda 90 mlyard. marka sarf
qilindi. 1939 yilda qurollanishga mutanosib narxlarda Angliya - 5 mlrd., Fransiya - 2,3 mlrd. marka
pul sarflagani holda, Germaniyaning bu boradagi xarajatlari 18 mlrd. markani tashkil qildi.
1938 yilda Germaniya sanoat mahsulotining yalpi xajmi jihatidan Angliya va Fransiyadan
yana o‘zib ketdi va kapitalistik dunyoda AQShdan keyin ikkinchi o‘rinni egalladi. 1933 yil
Oktabrida Germaniya Millatlar ittifoqidan chiqdi. U Versal sulh shartnomasini va Lokarno
shartnomasini qo‘pol ravishda buzdi. Gitler Germaniyasi Angliya va Fransiya mustamlakalarini
bosib olishni, Angliya va Fransiyani, hatto AQShni ham o‘ziga bo‘ysundirib kapitalizmning
“birlashtirilgan” kuchlarini Sharqqa qarshi qaratishni, jahonda o‘z hukmronligini o‘rnatishni asosiy
maqsad qilib qo‘ydi.
1935 yil mayda esa Versal bitimining qurollanishga tegishli bandlarini bekor qilganini e’lon
qildi. Kapitalistik davlatlar o‘rtasida kuchlar nisbati Germaniya foydasiga o‘zgara boshlagach, 1936
yildan e’tiboran German fashistlari mustamlakalar va ta’sir doiralarini qayta taqsimlashni qat’iy
talab qildilar. 1936 yilda imperiya mustamlaka soyuzi tuzildi. 1938 yilda uning a’zolari 1 mln.
kishiga yetdi. Shovinistik mustamlakachilik tashviqoti avj oldi. AQSH, Angliya va Fransiya
hukmron doiralari Germaniya imperializmini rag‘batlantirib, uning qayta qurollanishiga yordam
berdilar. 1933 yil iyulida Angliya va Fransiya hukumatlarining tashabbusi bilan Rimda Angliya,
Fransiya, Germaniya va Italiya hukumatlari o‘rtasida “birdamlik va hamkorlik ahdnomasi”
(“To‘rtlar ahdnomasi”) imzolandi. 1934 yil yanvarida Germaniya bilan Polsha o‘rtasida o‘zaro
hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma tuzildi. Bu shartnoma SSSRga qarshi agressiya tayyorlashda
muhim bir qadam bo‘lishi bilan birga, Fransiyaning Sharqiy Yevropadagi pozitsiyasiga ham zarba
berar edi. 1935 yil yanvarida fashistlar Saarda “plebissit” o‘tkazib, uni Germaniyaga qayta
qo‘shdilar va Germaniya Yevropada Saardan boshqa joylarga nisbatan hudud masalasida biror talab
bilan chiqmaydi, deb nayrang ishlatdilar. 1935 yil martida Gitler hukumati umumiy harbiy
majburiyat joriy qildi, doimiy armiya tuzilishini rasmiy e’lon qildi. Yuz minglab nemis yoshlari
armiyaga olindi nemis bosh shtabi qayta tiklandi. 1934 yil mayida bosh shtab monopoliyalarining
vakillari bilan birgalikda qurollanishning maxfiy planini ishlab chiqib, 1935 yil iyunida Angliya-
Germaniya dengiz bitimi asosida harbiy dengiz floti qurila boshladi. 1936 yil 7 martda esa, Versal
va Lokarno shartnomalariga muvofiq demilitarizatsiyalashtirilgan Reyn zonasiga qo‘shin kiritdi va
bosib oldi. Bu Versal bitimining to‘g‘ridan-to‘g‘ri buzilishi edi. 1936 yil iyulida Germaniya Avstriya
bilan bitim va yashirin protokolini imzolab, amalda Avstriyani ichki va tashqi siyosatini o‘z nazorati
ostiga oldi, bu esa german fashistlarining Avstriyani Germaniyaga qo‘shib olish (“anshlyus”)
rejalarilarini amalga oshirish uchun qulaylik tug‘dirdi. Gitler Germaniyasi 1936-1939 yillarda
Ispaniya respublikasiga qarshi fashistik Italiya bilan birgalikda intervensiya uyushtirdi. 1936 yil
oktabrida Germaniya bilan Italiya o‘rtasida ittifoqlik shartnomasi tuzildi. 1936 yil noyabrida
Germaniya bilan Yaponiya “Antikomintern pakti” tuzdilar. 1937 yil noyabrida “Kommunizmga
qarshi kurash” shiori ostida tuzilgan bu harbiy siyosiy blokka Italiya ham qo‘shildi va “Berlin-Rim-
Tokio uchburchagi” vujudga keldi. Gitlerga ayniqsa, ikki mamlakat- Avstriya va Chexoslovakiya
zarur edi. Ikkala mamlakat ham rivojlangan og‘ir sanoatga ega bo‘lib, Markaziy Yevropada muhim
mavqeni egallardi. Chexoslovakiya Ruminiya, Vengriya, Polsha, Avstriya va SSSR bilan umumiy
chegaralarga ega edi, Avstriya esa Germaniyaga Yugoslaviyaga bostirib kirish imkonini berardi.
1938 yil 13-14 mart kunlari Gitlerchilar Avstriyani bosib oldilar.
1938 yil 21 aprelda Gitler Bosh shtab boshlig‘i general Keytel (1882-1946)ga
Chexoslovakiyaga bostirib kirish va uni ishg‘ol qilish rejasini ishlab chiqish to‘g‘risida ko‘rsatma
berdi. Bundan ham oldin Sudet nemislari natsistlari rahbari Konrad Genleyn (1898-1945) Gitlerdan
Chexoslovakiya hukumatiga bajarib bo‘lmaydigan talablar qo‘yish, hukumat ularni qabul qilsa,
yanada og‘irroq talablar bilan murojaat qilish to‘g‘risida ko‘rsatma oldi. Chexoslovakiya hukumati
Genleynning asosan nemislar yashovchi Sudet viloyatiga muxtoriyat berish to‘g‘risidagi talablarini

---

31
qondirishdan bosh tortdi. Berlindan berilgan buyruqqa muvofiq butun Chexoslovakiyada nemis
aholisi bosh ko‘tardi, politsiya bilan qurolli to‘qnashuvlar ro‘y berdi. 1938 yil 29 sentabrda
Myunxenda AQSH ning maslahatiga ko‘ra Germaniya, Italiya, Angliya va Fransiya hukumat
boshliqlarining konferensiyasi bo‘lib o‘tdi, sharmandali va jinoiy bitim imzolandi. 10 oktabrda
konferensiya qaroriga ko‘ra Chexoslovakiya Teshen viloyatini Polshaga berdi, 2 noyabrda esa
Germaniya tashqi ishlar vaziri Ribbentrop va Italiya tashqi ishlar vaziri graf Chiano Vengriyaga
Slovakiyaning bir qismini berish to‘g‘risidagi bitimni imzoladilar. Shu taxlit Chexoslovakiyani bo‘lib
tashlash amalga oshirildi. Myunxen bitimiga muvofiq - 1938 yil kuzida Gitler qo‘shinlari
Chexoslovakiyaning Sudet viloyatini, 1939 yil martida Chexoslovakiyani butun viloyatini bosib oldi.
Chexoslovakiya parchalab yuborildi. Slovakiya rasman mustaqil, amalda Germaniyaga tobe
davlatga aylandi. Chexoslovakiyaning asosiy qismi Bogamaya va Moraviya “Protektorati” nomi
bilan Germaniya tarkibiga qo‘shib olindi.
Gitlerchilar o‘sha yilning 1939 yil martida Litvaning Klaypet viloyatini ishg‘ol qildilar.
Fashistlar Yevropaning Sharqi va Sharqi-Janubida o‘z pozitsiyalarini tobora kuchaytirdi. 1939 yil
boshlarida Vengriya va Ispaniya “Antikomminterin pakti”ga jalb qilindi. 1938 yil oktabr va 1939 yil
martida Gitler Germaniyasi Dansigni Germaniyaga qo‘shish, Germaniyaning asosiy tumanlari
hududini sharqiy Prussiya bilan bog‘lash uchun Polsha hududidan avtomashinalar qatnaydigan
maxsus uskunalangan yo‘l va tor izli temir yo‘l qurish to‘g‘risida Polshaga talablar topshirildi.
Germaniya bilan Polsha o‘rtasida jiddiy nizo boshlandi. Gitlerning topshirig‘i bilan 1938 yil
noyabrida Polshani bosib olish “Veys” rejasi ishlab chiqildi.
Germaniya haddan tashqari tezkor usulda harbiylashtirildi. 1933 yildan 1939 yilgacha
qurollanishga juda katta pul 90 milliard reyx marka sarflandi. Urushga tayyorlanishga har yili davlat
budjetini 2|3 qismi ajratildi. 1938 yilga kelib Germaniya xo‘jaligi va armiyasining “katta urush”ga
tayyorligi asosan tugallandi. Revanshist German armiyasi qayta tiklandi, soldat va ofitser soni 1,5
million kishidan oshdi. Diviziyalar soni 1939 yilda 51 taga yetdi. Harbiy havo floti tez rivojlandi.
1939 yilda chegara istehkomlari qurilishi tamomlandi.
Angliya 1938 yil sentabrida, Fransiya 1938 yil dekabrida Germaniya bilan hujum qilmaslik
to‘g‘risida bitimlar tuzdilar. Gitler Germaniyasi oldin g‘arbiy davlatlarga hujum qilishni, shu bilan
butun Yevropani kuch qudratini o‘ziga bo‘ysundirishni rejalashtirdi.
Biroq, Chexoslovakiya bosib olinganidan so‘ng G‘arb mamlakatlari tashvishga tushib
qoldilar. 1939 yil 31 martda Angliya hukumati Polshani chetdan unga qarshi agressiya uyushtirilgan
taqdirda, «har tomonlama yordam» berishiga ishontirdi. Fransiya hukumati ham xuddi shu gapni
takrorladi. Biroq, Gitler Angliya ham, Fransiya ham Polsha uchun urushmasliklari, buning ustiga
ular urushga tayyor emasliklarini yaxshi tushunardi. 1939 yil 11 aprelda «Veys» rejasining uzil-kesil
varianti tuzilib, unda Gitler «Polshani nihoyat bir yoqli qilish», «Polshaning harbiy qudratini yakson
qilish» va Polshani davlat sifatida tugatish zarurligini uqtirdi. Polshaga hujum 1939 yil 1 sentabrga
belgilandi.
1939 yilning yozida Germaniya SSSRga murojaat qilib xujum qilmaslik to‘g‘risida
shartnoma tuzishni taklif qildi. 1939 yil 23 avgustda Germaniya bilan SSSR o‘rtasida hujum
qilmaslik ahdnomasi imzolandi. Endi Polshaga hujum qilish uchun yo‘l ochiq edi. 1939 yil 1-
sentabrda Gitler Germaniyasi Polshaga hujum qildi va ikkinchi jahon urushini boshlab berdi. Bundan
tashvishga tushgan Angliya va Fransiya 3 sentabrdan Germaniyaga urush e’lon qilishga majbur
bo‘ldilar shunday qilib, ikkinchi jahon urushi boshlandi.