Energiyasi nazorati va hisobining avtomatlashtirilgan tizimlari

5-BOB. ELEKTR ENERGIYA BOZORLARIDA HISOBGA 
OLISH SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH TAMOYILLARI 
         5.1. Hisobga olish siyosati prinsiplarini belgilash 
«Hisobga  olish»  firma  yoki  tashkilotning  iqtisodiy  holati  to‘g‘risidagi 
ma’lumotni  ro‘yxatdan  o‘tkazishning  bir  shakli  hisoblanadi.  Hisobga 
olishning  uch  turi  mavjud:  operatsion,  statistik  va  buxgalteriya  hisobi.  Bu 
korxonada turli xil o‘lchovlar va hujjatlarning turli shakllaridan foydalangan 
holda doimiy ravishda va davlat muassasalari tomonidan belgilagan muayyan 
usul  bo‘yicha  amalga  oshiriladigan  barcha  hodisalar  va  operatsiyalarning 
batafsil iqtisodiy hisoboti sifatida aniqlanadi. 
Turli xil obyektlar, jarayonlarni qayd qilish va tavsiflash o‘lchagichlar 
yordamida  o‘lchash  natijalari  asosida  olingan  ma’lumotlar  asosida  amalga 
oshiriladi. Ular mehnat, tabiiy va pul (umumlashgan) o‘lchagichlaridir. Bizni 
elektr  energiyasining  tabiiy  o‘lchagichi,  ya’ni  ….  ming  kVt∙soatini  hisobga 
olish jarayonlari qiziqtiradi (million kVt soat). 
Energetika  sohasidagi  mavjud  terminlarga  muvofiq,  iqtisodiy  faoliyat 
bo‘yicha  texnik  hisobot  operatsion  va  statistik  hisobga,  tijorat  hisobi 
buxgalteriya hisobiga mos keladi. 
Accounting  ingliz  tilida  «hisobga  olish»,  «buxgalteriyada  hisobga 
olish»  (accountdan  –  hisoblash,  hisobot)  deb  tarjima  qilinadi.  Boshqa 
tomondan, metering elektrni o‘lchash deb ataladi. 
Elektr  energiyani  tijorat  asosida  hisobga  olish  deganda,  mahsulotni 
ulgurji  yoki  chakana  bozorda  ishlab  chiqarish  va  (yoki)  sotishda  davlat 
muassasalari  tomonidan  belgilangan  hujjatlarning  usullari  va  shakllaridan 
foydalangan  holda  moliyaviy  hisob-kitoblarni  amalga  oshirish  uchun 
axborotni  ro‘yxatga  olish  tizimini  tushunish  lozim.  Tijorat  hisob-kitoblar 
uchun  ma’lumot  o‘lchov  natijalari  yoki  buyurtmachi  va  iste’molchi  orasida 

---

76 
 
tuzilgan shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa o‘lchovlar bo‘lib xizmat qiladi, 
o‘lchami  regulyatsiya  qilingan  tabiiy  o‘lchagich  bilan  belgilanadi. 
Ikkinchidan,  agar  tomonlar  ma’lum  miqdordagi  elektr  energiyasi  uchun 
(masalan,  abonent  ichki  sektorda  hisoblagich  bo‘lmasa)  elektr  energiyasini 
to‘lashga  rozi  bo‘lganlarida  amalga  oshirilishi  mumkin.  Boshqa  tomondan, 
iste’molchilarga  yetkazib  berilgan  elektr  energiyasi  meter  bilan  o‘lchanadi, 
lekin  to‘lanmagan  holatda  qo‘ng‘iroq  qilish  ma’nosiz  bo‘lib,  o‘lchash 
natijalari savdo tashkilotining hisobotlarida aks ettirilmaydi. 
Boshqacha  aytganda,  "hisobga  olish"  va  har  bir  hujjat  tizimi  sifatida 
jarayonlarni  keng  ma’noda  o‘lchash,  ma’lumotlarni  yig‘ish  va  uzatish, 
shuningdek,  belgilangan  qoidalarga  muvofiq  majburiy  ro‘yxatga  olishni  o‘z 
ichiga oladi. Elektr ta’minoti (sotib olish) to‘g‘risidagi ma’lumotlar faqatgina 
energiya  yetkazib  beruvchi  tashkilot  yoki  savdo  tizimining  ma’muriy 
organining  buxgalteriya  hisob-kitoblarida  qo‘llaniladi,  shuning  uchun  ham 
ulgurji  yoki  chakana  elektr  energiya  bozori  mahsulotiga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
hisob yozuvlarida elektr energiyasini hisoblash tizimi (ro‘yxatga olish haqida 
ma’lumot), har ikki tomonni o‘z ichiga oladi. 
"Hisobga  olish"  atamasi  "o‘lchash"  atamasi  sifatida  ishlatilgani 
noto‘g‘ri  emas,  balki  arxitekturasi  va  funksionalligi  e’lon  qilingan 
maqsadlarga mos kelmaydigan avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratishga olib 
kelishi  mumkin.  Bunga  qo‘shimcha  ravishda,  noaniq  terminologiya  hozirgi 
kunga qadar buxgalteriya hisobini chaqirish uchun ishlatilgan tor professional 
soha bilan tanish bo‘lmaganlarni aldaydi. Misol uchun, bu hisob-kitoblarning 
o‘zi buxgalterlik bo‘limida joylashgan bo‘lsa-da, elektr o‘lchagichni o‘lchash 
moslamasi  deb  ataladi.  Xuddi  shu  tarzda,  "1C.Buxgalteriya"  dasturiy 
kompleksli 
shaxsiy 
kompyuterlarni, 
o‘lchov  transformatorlari  va 
ma’lumotlarni yig‘ish va uzatish qurilmlariga(MYUQ) qaraganda texnikaviy 
vositalarni deb atash mumkin. 

---

77 
 
Elektr  energetikasida  qanday  jismoniy  miqdor  hisobga  olinadi?  Bu 
savolga  javob  berish  uchun  keling,  elektr  energiya  tizimlarini  (EET) 
matematik modellashtirish asoslarini ko‘rib chiqaylik. 
Ma’lumki,  umuman  elektr  energiyasi  bo‘lmagan  jarayonlarning 
e’tiborsizlanishi  sharoitida  energiya  tizimining  soddalashtirilgan  modeli 
bo‘lgan EET shaklida uning t vaqt bo‘yicha harakatlanishida differensial va 
algebraik  matritsa  tenglamalari  tizimi  (xuddi  shunday  avtomatlashtirilgan 
nazorat 
tizimining 
xatti-harakatini 
tavsiflovchi 
tenglamalar) 
orqali 
tavsiflanishi mumkin: 
𝑑
𝑑𝑡
𝑋(𝑡) = 𝐹[𝑋(𝑡) × 𝑈(𝑡) × 𝐷(𝑡)]
 
𝑊((𝑡)) = 𝐻[𝑋(𝑡)]
 
bu  yerda,  X(t)  -  o‘zgaruvchilar  holati  vektori;  U(t)  -  nazorat 
harakatlarining  vektori  (boshqaruvlari);  D(t)  -  bu  o‘zgaruvchan  ta’sirlar 
vektori (bezovtalik); V(t) - bu chiqish o‘zgaruvchilarining vektori. 
Ushbu  tenglamalar  t=const
 
bo‘lganda
 
statsionar  rejimdagi  elektr 
energiya  bozori  faoliyat  ko‘rsatishi  uchun  rejalashtirish  va  hisobot  berish 
uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qiladigan  algebraik  tenglamalar  tizimiga 
aylantiriladi: 
𝐹(𝑋, 𝑈, 𝐷) =
0 
𝑊 = 𝐻(𝑋)
 
Holat  o‘zgaruvchilari  x