Energiyanıń saqlanıw nızamı

Energiyanıń saqlanıw nızamı.
Energiyanıń saqlanıw hám bir túrden ekinshi túrge aylanıw nızamı kóp ásirlik tájiriybelerdiń juwmaǵı esaplanadı. Nızamniń ideası birinshi márte 1748- jılı rus alımı M. V. Lomonosovtıń materiya hám hárekettiń saqlanıw nızamında sáwlelengen edi. Derlik júz jıldan kiyin túrli processler (mexanik hám jıllılıq, xımıyalıq hám elektr, mexanikalıq hım elektr) diń baylanıslıǵın úyreniwge tiyisli jumıslardıń ulıwmalastırıwshı izertlewler sebepli energiyanıń saqlanıwı, bir túrden ekinshi túrge aylanıwınıń ulıwma nızamı jaratıldı.

Jabıq sistemadaǵı barlıq hádiyselerde energiya hesh qashan bardan joq bolmaydı hám joqtan bar bolmaydı. OL tek bir túrden ekinshi túrge yaki bir deneden ekinshi denege ótip, muǵdar tárepten ózgerissiz qaladı.

Bul hádiyselerdi mexanikalıq hádiyselerge qaray tómendegishe jazıw múmkin: Mexanik hádiyselerde energiya hesh qashan bardan joq bolmaydı hám joqtan bar bolmaydı, bólkim teń muǵdarda potencial energiya kórinisinen kinetik energiya kórinisine yaki, kerisinshe kinetik energiyadan potencial energiyaǵa aylanıp turadı.

Ulıwma halda, dene bir waqıttıń ózinde hám kinetikalıq energiyaǵa, hám potencial energiyaǵa iye bolıwı múmkin. Bul energiyalardıń jıyındısı tolıq mexanikalıq energiyanı quraydı. Máselen, Jer betinen h biyiklikte Jerge salıstırǵanda tezlik penen háreketlenip atırǵan m massalı deneniń tolıq energiyası:
E = + = + h (12)
ǵa teń boladı. Anıǵıraq aytqanda , bul ańlatpa Jer- dene sistemasınıń tolıq energiyasın anlatadı: h - sistemanıń ózara potencial energiyası, -sistemanıń kinetikalıq energiayası. Jerdiń kinetikalıq energiyası bolsa biz tekserip atırǵan sanaq sistemasında (Jer menen baylanısqan sanaq sisteması) nólge teń boladı. Energiyanıń saqlanıwı hám bir túrden ekinshi túrge aylanıw nızamı tábiyattıń ulıwmalıq nızamı bolıp , bul nızamnıń teoriyalıq dáliyli joq hám tek jeke hallar ushın teoriyalıq dálil qılınıwı múmkin. Mısal sıpatında deneniń erkin túsiwinde mexanik energiyanıń saqlanıw hám bir túrden ekinshi túrge aylanıw nızamınıń jeke dalilin kóremiz (4-súwret). Awırlıǵı P = bolǵan dene Jer betinen h biyikliktegi B noqatqa kóterilgen bolsın. Dene niń bul halatında potencial energiya = ǵa, kinetik energiyası =0 ge teń boladı, sebebi bul noqatta deneniń tezligi nólge teń bolıp, ol tınısh halatta turıptı. Deneniń B noqattaǵı tolıq energiyası tómendegige teń boladı:


4-súwret.
Demek, Jer betinen belgili bir biyiklikte tınısh turǵan deneniń tolıq energiyası potencial energiyadan ibarat boladı.
Deneniń usı h biyiklikten erkin túsiwinde túsiwiniń aqırǵı noqatına (A noqat) kelip deneniń tezligi qa teń boladı hám kinetikalıq energiyası
= (13)
ǵa teń boladı, biraq h = 0 biyiklikte potencial energiyası nólge teń boladı. Demek deneniń A noqattaǵı tolıq energiyası:
(14)