Endogen geologik jarayonlar 2018 yil 22 fevral

Endogen geologik jarayonlar

2018 yil 22 fevral

Endogen jarayonlarga tektonik harakatlar va seysmik jarayonlar, magmatizm, vulkanizm va metamorfizm kiradi.

Tektonik harakatlar gorizontal (tangensial, katlanmış) va vertikal (epeyrogen, uzluksiz).

Landshaft harakatlar millionlab va milliardlab yillarga cho'zilib, minglab kilometrlarda - okeanlar va qit'alarning harakatida sodir bo'ladi. Arxean va Proterozoyda barcha zamonaviy qit'alar bitta hududni - janubiy yarimsharda joylashgan Pangeani ifodalagan. Keyin dastlab ikki qismga, so'ngra oltiga bo'lindi. Mezozoy davrida ham (200 million yil oldin) Afrika Evaziyadan Tetis okeani bilan ajralib chiqqan. Uning qoldiqlari O'rta er dengizi.

Avvaliga bunday keng ko'lamli gorizontal harakatlarning haqiqatiga ishonish qiyin, ammo geosiologlar orasida bu shubhasiz isbotlangan deb hisoblanadi. Gorizontal harakatlarni bajaradigan mexanizm noaniq bo'lib qolmoqda. Uning manbai astenosferadagi materiyaning konvektiv harakati - yuqori mantiyaning subkustal hajmida, deb taxmin qilinadi, geofizik ma'lumotlar esa ushbu moddani qattiq deb ta'kidlaydi.

Gorizontal tektonik harakatlar ulkan geologik ishlarni bajaradi. Ular tosh qatlamlarini burmalarga singdirib, ularni baland tog'lar relyefida ko'tarishga yoki chuqur pastga tushishga, okean tushkunliklarini hosil qilishga majbur qiladilar. Ular er qobig'ida yoriqlar hosil qiladi, ularning ko'plari keyinchalik dengiz va ko'llarga aylanadi. Er qobig'ining yoriqlarida magma bostirib kirib, vulqonlar paydo bo'ladi. Zilzilalar gorizontal harakatlar tufayli ham sodir bo'ladi.

Vertikal harakatlar kichik amplitudaga ega - o'nlab va bir necha yuz metr, ular doimiy ravishda qit'alar yuzasini ko'taradi yoki tushiradi. Natijada, bir xil hududda yoki sayoz raf dengizi yoki quruqlik - pasttekislik, pasttekislik yoki past plato - alternativa paydo bo'ladi.

Vertikal harakatlarning asosiy natijasi cho'kindi qatlamining to'planishi. Ma'lum bir hudud dengiz sathidan pastga tushganda, atrofdagi daryolardan cho'kindi moddalarining intensiv to'planishi kuzatiladi. Qo'shimcha materiallar qirg'oq chizig'ining yo'q qilinishi sababli dengizning o'zini ta'minlaydi. Cho'kindi qatlamlari asta-sekin zich va tosh bo'lib boraveradi. Bir muncha vaqt o'tgach, ushbu hudud yana ko'tarilib, quruqlikka aylanadi, unda dengiz cho'kindi jinslari gorizontal holatda joylashgan.

Zilzila hodisalari - bu zilzilalar - er qobig'ining massalari harakati natijasida yuzaga keladigan lahzali harakatlar. O'chirish manbai - er qobig'ining gorizontal harakatlari, to'qnashuv, tangensial, valentlik. Zilzilalar, qoida tariqasida, er qobig'ining ba'zi qismlari bilan chegaralanadi - geosinklinal va katlanmış kamarlar. Zilzilalar asosan tektonik tuzilmalar chegaralarida sodir bo'ladi, bu erda sezilarli stresslar to'planib, seysmik zarba ko'rinishida ro'y berishga tayyor. Ushbu hududlarni seysmik zonalar deb atashadi, odatda ular intensiv vulqonlar faoliyatiga to'g'ri keladi.

Zilzilalarning kuchini baholash uchun bir nechta shkalalar o'xshashdir. Birinchisi Rixter shkalasi edi. Mamlakatimizda unga yaqin Medvedev shkalasi ishlatilgan. Hozirgi vaqtda kattalik shkalasi ko'pincha ishlatiladi. Zilzilaning nisbiy energiya xarakteristikasi (M kattaligi) quyidagicha aniqlanadi:
М = lg[А / (А · Аe)]
bu erda A - epitsentrdan 100 km masofada tuproq zarralarining siljishining maksimal amplitudasi; Ae - kuchsiz zilzilaning mos yozuvlar amplitudasi.

Haqiqiy holatlarda magnitudasi juda kuchli zilzilalar bilan 9,5 ballni tashkil qiladi.

Zilzila ta'siriga qarab, seysmik effektlar muhandislik ob'ektlarida har xil ko'rinishga ega bo'lishi mumkin.

Turli darajadagi zilzilalar oqibatlari barcha gidrotexnik inshootlar uchun xavflidir, shuning uchun to'g'on qurilishining zilzilabardoshligiga e'tibor qaratish lozim. Tajriba shuni ko'rsatadiki, seysmik omil hisobga olinmagan holda qurilgan gidrotexnik inshootlar ko'pincha qisman yoki to'liq yo'q qilinishga duchor bo'lgan.

Zilzilalar paytida tuproq zarralari kosmosda murakkab traektoriya bo'ylab harakatlanmoqda, inersiya kuchlari vujudga keladi, ularning kattaligi va harakat yo'nalishi vaqt o'tishi bilan keskin o'zgaradi. Bunday holda, strukturaning va uning elementlarining deformatsiyalari dinamik ravishda harakatlanadigan, butun strukturaning to'lqinli va tebranuvchi harakatlariga olib keladigan eksenel kuchlanish, siqish, bükme, burilish va burilish deformatsiyalarining ustunligi bilan tabiatda murakkab bo'lishi mumkin. Shaklda Zilzila paytida avtomobil yo'lining jiddiy buzilishi ko'rsatilgan.

Zilzilalar binolarga jiddiy ziyon etkazishi mumkin, bu esa katta yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Medvedev-Sponeyer-Karnik shkalasi bo'yicha intensivligi 6 dan 12 ballgacha bo'lgan xarobaning tabiati.

Eng katta seysmik hududlar Tinch okeani va O'rta er dengizi zonalari. Barcha zilzilalarning 68 foizi birinchisiga, 20 foizi ikkinchi zilzilalarga to'g'ri keladi. Rossiyada seysmik mintaqalarga Kavkaz, Baykal, Janubiy Primorye, Saxalin va Kuril orollari kiradi.

Hozirgi vaqtda geologik muhitga texnologik ta'sir shunchalik kuchliroq bo'ldiki, inson faoliyatini qo'zg'atadigan zilzilalar bo'lishi mumkin edi.

"Ruxsat etilgan seysmiklik" tushunchasi hayajonlangan va boshlangan seysmik hodisalarni ham o'z ichiga oladi. Odam yaratgan asosiy sabablar ortiqcha yukni keltirib chiqaradigan yoki aksincha, bosim etishmasligi.

Birinchisi sifatida yirik suv omborlari ayniqsa xarakterlidir, ularning yaratilishi hayajonlangan zilzilani keltirib chiqaradi.