Emotsional holatlari Irodaviy jarayonlar haqidagi umumiy tasavvurlar

2. Hissiyotning fiziologik asoslari.
Emotsional kechinmalar organizmdagi alohida fiziolo­gik jarayonlar, o’zgarishlar bilan bog’liq ekanligi har kungi tajribada ko’rinib turibdi. Masalan, emotsional kechin­malar chog’ida qon aylanishi o’zgaradi, yurak urishi tezlashadi yoki susayadi. Bir xil emotsional kechinmalar chog’ida odam qizaradi, boshqa bir xil emotsional kechinmalar chog’ida esa odam oqaradi yoki bo’zaradi. Emotsional jarayonlarning yurak faoliyatidagi o’zgarishlar bilan bog’liq ekanligi shu qadar ayon sezilib turadiki, hatto oddiy tilda «his» bilan «yurak» degan so’z bir-biriga o’xshash ma’noda ishlatiladi. Odatda, «yuragim orziqib ketdi», «yuragim orqamga tortib ketdi», «yuragim yorilay dedi» deb gapirilganida, «yurak» so’zi bilan qo’rqib ketish, sevinish kabi hislar ifodalanadi.
Emotsional kechinmalar vaqtida nafas olish ham o’zgaradi: ayrim kechinmalar vaqtida nafas olish tezlashadi, ayrim kechinmalar vaqtida esa nafas olish susayadi. Shuning­dek, ovqat hazm qilish jarayonlari va ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ham o’zgaradi. Emotsional jarayonlar butun organizmning faoliyatiga ta’sir qiladi.
Odamdagi hissiyotning fiziologik asosi avvalo bosh miya po’stida sodir bo’ladigan jarayonlardir.
Bosh miya po’sti hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Buni shu bilan isbot qilish mumkinki, miya yarim sharlari olib tashlangan hayvonlar eng arzimas sabablar bilan muttasil va shu bilan birga kuchli ravishda hayajonga kela beradi. Miya po’sti zaiflangani natijasida bet muskullari falaj bo’lgan kishilar har xil narsalarga hatto juda arzimas narsaga ham hamisha va qattiq kula beradilar. Bosh miya po’stining faoliyati buzilishi natijasida ba’zi kishilarda har xil ta’sirot bu ta’sirotga butunlay muvofiq bo’lmagan teskari emotsional alomatlarni qo’zg’atadi – kuldiradi yoki yig’latadi. Bunday hollarda bemor kishilar ko’pincha o’zlari kulib tursalar ham, aslida g’amgin bo’ladilar, ko’z yoshi to’ka turib esa xursandlik his qiladilar.
I. P. Pavlov tarkib topgan dinamik stereotip faoliyatidagi buzilishlar ko’pgina hissiyotlarning fiziologik aso­si ekanligini ko’rsatib o’tgan. U dinamik stereotipdagi buzilishlarni ko’p kuzatish natijasida chiqargan xulosani ta’kidlab bunday deb yozadi: «Mening fikrimcha, katta miya yarim sharlaridagi boya bayon qilingan fiziologik jarayonlarni, odatda, o’zimizcha sub’ektiv tarzda, umuman ijobiy va salbiy deb ataydigan hislarga muvofiq keladi, deb o’ylash uchun etarli asos bor... Bular qiyinlik va engil tortish hissi, tetiklik va charchash hissi, mamnunlik va norozilik suyunish, tantana va umidsizlik hissi va hokazo.