Электротехниканинг фанининг таърифи ва ахамияти

5.25. Қурилиш майдончалари подстанцияларининг 
трансформаторларини танлаб олиш. 
 
Подстанцияларнинг асосий жиҳози куч трансформаторларидир. 
Улар электроэнергия кучланишини ўзгартирши учун мўлжалланганлар. 
Таъминлаш 
линиялари 
томонидаги 
кучланишлар 
тақсимлаш 
тармоқларининг кучланишига ўзгартирилади. Иккичулғамли учфазали 
трансформаторлар энг кўп тарқалган трансформаторлардир. Йирик 
қурилишларнинг электротаъминотини амалга оширувчи БПП ларда 
учфазали иккичулғамли трансформаторлар қўлланилиши мумкин. 

---

145 
Трансформаторлар номинал қувват бўш (юксиз) ишлаш пайтидаги 
чулғамларнинг номинал кучланиши, қисқа туташув кучланиши, бўш 
(юксиз) ишлаш токи, қисқа туташув ва бўш ишлаш пайтидаги қувват 
исрофлари билан характерланади. 
Трансформаторлар қувватларининг шкаласи стандарт бўлади ва 
ушбу қатордан танлаб олинади: 25,40,63,100,160,250,400,630,1000 кВА 
ва бу қувватлардан ўн марта катта бўлган қувватлар 80000 кВА гача 
БПП да 1 дан 40 МВА гача қувватли трансформаторлар қўлланилади, 
саноат 
корхоналари 
ва 
қурилишларнинг 
истеъмолчилар 
подстанцияларида 100дан 2500 кВА гача. Трансформаторларнинг 
чулғамлари ўзаро юлдуз Y ва учбурчак 
схемалари бўйича уланади. 
БПП трансформаторларнинг юқори кучланиш (ЮК) чулғамлари одатда 
юлдуз усулида уланади, бу ички изоляцияни фаза кучланишига, яъни 
линия кучланишидан 
√ марта кам кучланишга, мўлжаллаб бажариш 
имконини беради. Паст кучлниш (ПК) чулғамлари кўпинча учбурчак
усулида уланади, бу токни 
√ марта камайтириш ва натижада чулғам 
симининг кўндаланг кесимини ва сарфини камайтириш имконини 
беради. Бундан ташқари, трансформатор чулғамларини учбурчак 
усулида уланганда юқори гармоника токлари учун берк контур ҳосил 
бўлади, улар бунда ташқи тармоққа чиқмайдилар, шу сабабли 
нагрузкадан кучланишлар симметрияси яхшиланади. Истеъмолчилар 
ТПлари трансформаторларининг ЮК чулғамлари одатда учбурчак 
қилиб, ПК чулғамлари эса ноли олиб чиқилган юлдуз ѐки юлдуз қилиб 
уланади.
Трансформаторнинг 
ишлаши 
жараѐнида 
чулғамлар 
ва 
магнитоўтказгичнинг қизиши содир бўлади. Трансформатор қизишини 
пасайтириш учун унинг чулғамлари совитилиши керак. БПП ларда 
ишлатиладиган трансформаторларда қуйидаги совитиш усуллари 
қўлланилади: табиий ҳаво билан совутиш, табиий ѐғли совутиш, ѐғли 

---

146 
совутиш пуфлаш билан ва ѐғнинг табиий циркуляцияси билан, ѐғли 
совутиш пуфлаш билан ва ҳаво совутгичлари орқали ѐғнинг мажбурий 
циркуляцияси билан, ѐғли – сувли совутиш ѐғнинг мажбурий 
циркуляцияси билан. Истеъмолчилар ТПларидаги трансформаторлар 
ѐғли совутиш билан ѐки қуруқ бўладилар. 
Трансформаторлар маълум перегрузкага йўл қўядилар, бу 
дастлабки нагрузка, перегурузканинг давом этиши вақти ва совутувчи 
муҳитнинг температурасига боғлиқ. Авариянинг максимал перегрузкаси 
0,5 соат давомида трансформатор номинал қувватидан икки марта катта 
бўлиши 
мумкин 
эмас. 
Агар 
ѐғли 
совутишга 
эга 
бўлган 
трансформаторнинг нагрузкаси 0,9 S
ном
дан кўп бўлмаган бўлса, унда у 
совутувчи ҳаво температуриси +20 С дан кўп бўлмаганда 6 соат 
давомида 40% перегрузкага йўл қўйиш мумкин. Истеъмолчиларнинг 
нормал ишлаши учун подстанция шиналаридаги кучланиш маълум бир 
даражада ушлаб турилиши лозим. Бу даражани трансформация 
коэффициентини n = U
1
/U
2
(бирламчи ва иккиламчи чулғамлар 
кучланишлари нисбати) ўзгартириш усули билан ушлаб туриш мумкин. 
Бу мақсадлар учун трансформатор чулғамларида қўшимча тармоқлар 
чиқарилган бўлади. Чиқарилган тармоқларнинг бошқасига уланишни 
ғалаѐнсиз амалга ошириш мумкин, яни трансформатор чулғамлар 
тармоқдан узилган ҳолда ва нагрузка остида. Трансформаторларнинг 
конструктив хухусиятларидан ташқари уларнинг сони ва қувватини ҳам 
танлаб олиш зарур. Подстанциядаги трансформаторларнинг сонини 
танлаб олишда электроэнергия приѐмникларининг категорияси ҳисобга 
олиниши керак. 1 ва 2 категория приѐмникларининг электротаъминоти 
учун иккитрансформаторли подстанциялар қўлланилади. Корхона
(қурилиш) нагрузкасининг нотекис суткалик ва йиллик графикларида, 
иккисменали иш пайтида сменалар нагрузкалари орасидаги фарқ катта 
бўлганда иккитрансформаторли подстанцияларни қўллаш мақсадга 

---

147 
мувофиқ 
бўлади. 
3 
категорияли 
электроприѐмниклар 
битта 
трансформатордан электроэнергия билан таъминланадилар. 
БПП ларда, қоида бўйича, иккита трансформатор қўлланилади. Бу 
ҳамма категориядаги истеъмолчиларнинг ишончли электротаъминотини 
вужудга келтиради. Агар қўшни подстанциялар ѐки бошқа ток 
манбаларининг 
иккиламчи 
кучланиш 
линиялари 
бўйича 
электроприѐмникларнинг авариядан кейинги таъмиланишини амалга 
ошириш имконияти бор бўлса, бу ҳолда биттатрансформаторли 
подстанцияларни қўллаш мумкин бўлади. 
Иккитрансформаторли подстанцияларда трансформаторлар алоҳида 
ишлайди. Бир хил қувватли бир хил конструктив ясалишли 
трансформаторларни қўллашга ҳаракат қилинади. Бу ҳолда биттита 
трансформатор ишдан чиқан пайтда уни алмаштириш осонлашади, завод 
резервининг номенклатураси қисқаради. Трансформаторларнинг қуввати 
корхона (район) актив нагрузкаси ва корхона электроэнергияни манимал 
истеъмол қилинган даврдаги системадан узатиладиган реактив қувват 
билан аниқланади.