Elektrotehnika va elektronika

U
0 
= f (i
z
)
 generatorning tashqi tavsifi deb ataladi. Bunda 
R
p
 
= const
 qo‘zg‘atish tokini rostlab turish uchun kiritilgan rezistor qarshiligi va 
n = const
 qilib saqlanishi 
kerak. 
4)
Rostlash  tavsifi.
 
Yuklama  bilan  ishlayotgan  generatordagi 
i
k
  =  f  (I
ya
)
  bog‘lanish 
rostlash  tavsifi  deb  ataladi.  Bunda  yuklama  toki  /
ya
  ning  o‘zgarishiga  qaramay,  generator  kuchlanishi 
o‘zgarmas, ya’ni  
U = U
n
 = const
   va 
n = const
 bo‘lib qolishi kerak. 
 
13.4. O‘zgarmas tok motorlarini ishga tushirish va aylanish tezligini rostlash 
Elektr  mashinalar  qutblarida  etarli  magnit  oqim  bo‘lgan  o‘zgarmas  tok  mashinasining  yakor 
chulg‘amiga  o‘zgarmas  tok  berilsa,  u  holda  yakor  chulg‘amidagi  tokli  o‘tkazgichlarga  ta’sir  etuvchi 
elektromagnit moment hosil bo‘ladi. Bunda elektr energiyasini mexanik energiyaga aylanib, elektr mashina 
motor rejimida ishlaydi. Yakor chulg‘ami seksiyasi tomonlarining biri shimoliy, ikkinchisi esa janubiy qutb 
ostida  joylashgan  bo‘ladi.  Shu  sababli,  yakorda  hamma  vaqt  bir  tomonga  aylantiruvchi  elektromagnit 
kuchlar  hosil  qilish  uchun 
N 
  va 
S
  qutblar  ostidan  o‘tuvchi  yakor  o‘tkazgichdagi  tokning  yo‘nalishini 
o‘zgartirib turish kerak.  
Yakor o‘tkazgichlariga beriladigan tokning yo‘nalishi kollektor bilan o‘zgartirilib turiladi (13.6-rasm).  

---

177 
 
 
13.6-rasm. 
O‘zgarmas tok motorida yakorga beriladigan tokning kollektor bilan o’zgaruvchan 
tokka aylantirilishi 
Demak, o‘zgarmas tok mashinasining generator rejimida uning kollektori bilan yakor chulg‘amidagi 
o‘zgaruvchan  tok  o‘zgarmas  tokka  aylantiriladi,  motor  rejimida  esa  kollektor  bilan  elektr  tarmog‘idan 
beriluvchi o‘zgarmas tok yakor chulg‘amiga turli yo‘nalishlarda beriladi. Elektromagnit moment ta’sirida 
o‘zgarmas chastota 
n 
 bilan aylanuvchi motor yakoridan o‘tkazgichlarida EYuK hosil bo‘ladi.  
 
13.7 – rasm. Motor yakorida hosil bo‘ladigan EYuK va ularning tokka teskari yo‘nalishi. 
Generatorda tokning yo‘nalishi EYuK tomon bo‘lsa, motor yakorida hosil bo‘lgan EYuK ning yo‘nalishi 
esa teskaridir. Shu sababli bu EYuK teskari EYuK deb ham ataladi.  
O‘zgarmas  tok  motorning  yakor  zanjiri  uchun  EYuKlarning  muvozanat  tenglamasi  quyidagicha 
ifodalanadi:    

---

178 
 
 
 
                                                          
(13.5) 
bunda 
U
 – motorning yakor chulg‘amiga beriladigan kuchlanish, V; 
E
ya
 – yakor chulg‘amida hosil bo‘lgan EYuK, V; 
I
ya
Σ
R
 – yakor zanjirida kuchlanishning tushuvi, V; 
Σ
R = R
ya
 + R
T
 – yakor chulg‘ami qarshiligi bilan tashqi qarshilik yig‘indisi, Om. 
Yakor toki quyidagicha ifodalnadi: 
, 
 
                                                         
(13.6)   
EYuKlar  tenglamasining  ikki  tomonini    ga  ko‘paytirib  quvvatlar  tenglamasining  quyidagi  ifodasi 
olinadi: 
,  
                                                          
(13.7) 
Bunda 
UI
y
 – elektr tarmog‘idan motorga beriladigan quvvat, Vt; 
I
2
ya
Σ
R
–yakor zanjiridagi qarshiliklarning qizishiga sarflangan quvvat isrofi, Vt; 
E
ya
I
ya
 – motor yakorida hosil bo‘ladigan quvvat, Vt.  
Agar 
E
ya
 o‘rniga uning 
E
ya
=pN/60a
Ф
n
 qiymati qo‘yilsa, u holda quyidagi hosil qilinadi: 
.
                                           (13.8) 
pN//2
π
a
ФI
ya
  =  M
em
  tenglama  elektromagnit  momentini  ifodalagani  uchun  yakorda  hosil 
bo‘ladigan quvvat elektromagnit quvvat deb ataladi va 
P
em
 bilan belgilanadi:             
             
       
                                                                (13.9) 
Bunda:   
ω
 (rad/sek) = 2
π
n/60
  – yakor aylanishining burchak chastotasi;  
 
n(ayl/min)
 – yakorning minutiga aylanish soni.  
Demak, elektr motorga berilgan 
U
I
ya
 quvvatning mexanik energiyaga o‘tgan qismini elektromagnit 
quvvat tashkil etadi. 
Elektromagnit quvvatning asosiy qismi motor vali(o’qi)dagi foydali mexanik quvvat
 P
2
 ga aylanadi, 
qolgan kichik qismi 
P
0
 esa aylanuvchi yakordagi mexanik ishqalanishlarni engishga va motorning po‘lat 
qismlarida  sodir  bo‘luvchi  quvvat  isroflariga  befoyda  sarflanadi.  Shunga  ko’ra 
P
em
=P
2
+P
0
                    
bo‘ladi. 

---

179