Электроника ва автоматика факультетининг «Радиотехника ва касб таълими» кафедрасида 5522000 – Радиотехника ва 5140900 – Касб таълими ихтисосида таълим олувчи талабалар учун «аналог электрон šурилмалар схемотехникаси»

7.5. Elektromexanik turidagi о‘lchash asboblarining turlari, metrologik tavsiflari

Elektromexanik turdagi asboblar magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik, ferrodinamik, elektrostatik va induksion tizimli asboblarga bо‘linadi. Bu tizimdagi asboblar nisbatan keng tarqalgan bо‘lib, quyidagi 7.1-jadvalda ularning tavsiflari keltirilgan.

7.3-rasm. Magnitoelektrik о‘lchash asbobi.

Magnitoelektrik о‘lchash asbobi 1-doimiy magnit; 2-magnit qutb uchliklari; 3о‘zak; 4-chulg‘am (qо‘zg‘aluvchan ramka); 5, 6-о‘q; 7, 7-spiralsimon prujinalar; 9strelka; 10-posongilardan tuzilgan.

Ramkadan о‘tayotgan tok bilan doimiy magnit maydonining о‘zaro ta’sirida ramkani harakatga keltiruvchi juft kuch F=BIlw hosil bо‘ladi. Ifodadagi V-qutb uchliklari va silindrsimon о‘zak oralig‘idagi magnit induksiyasi; w-ramkaning о‘ramlar soni; l- magnit maydonida joylashgan ramka faol qismining uzunligi; I-ramkadan о‘tadigan tok. Bu kuchlarning yо‘nalishi chap qо‘l qoidasiga binoan topiladi va ular hosil qilgan aylantiruvchi moment quyidagicha ifodalanadi: b

M  2F  Fb  BIlbw  BswI ,

² (7.4)

bu yerda b-ramkaning kengligi; s-ramkaning yuzasi.

Aylantiruvchi moment ta’sirida ramka о‘q atrofida aylanganida spiral prujinalar buralib teskari ta’sir etuvchi moment M_ –hosil qiladi.

М^  W , (7.5)

bu yerda W-solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment bо‘lib, spiral prujinaning materiali va о‘lchamlariga bog‘liq;  - ramkaning burilish burchagi (asbob kо‘rsatkichining shkala bо‘ylab surilishini kо‘rsatadigan burchak yoki bо‘laklar soni.)

Ramkaga ta’sir etayotgan ikki moment (aylantiruvchi va teskari ta’sir etuvchi) о‘zaro tenglashganda (M=M_) ramka harakatdan tо‘xtab, muvozanat holatida bо‘ladi

(yoki bu holatni asbob qо‘zg‘aluvchan qismining turg‘un muvozanat holati deyilali)

BswI W , (7.6)

bundan

Bsw

 I (7.7)

W

Oxirgi ifoda magnitoelektrik о‘lchash asboblarining shkala tenglamasi deb ataladi. Agar magnit induksiyasi B ni, ramkaning yuzasi S ni, uning о‘ramlar soni w va solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment W larning о‘zgarmasligini hisobga olib, Bsw/W=S_I desak, u holda S_I ni о‘lchash mexanizmini tok bо‘yicha sezgirligi deyiladi, ya’ni S_I=const.

Shuni hisobga olib, (7.7) ni quyidagicha yozish mumkin:

α= S_II, (7.7)

ya’ni ramkaning burilish burchagi α о‘lchanadigan tokning qiymatiga tо‘g‘ri proporsional, bundan chiqadiki, tokning yо‘nalishi о‘zgarsa, α ning ham yо‘nalishi о‘zgaradi. Shu sababli magnitoelektrik о‘lchash asboblari о‘zgarmas tok zanjirida ishlatiladi va ularning shkalasi bir tekis darajalanadi.

Magnitoelektrik о‘lchash mexanizmlari ampermetr, voltmetr, ommetr va galvanometrlar sifatida ishlatiladi. Afzalliklari:

• 
  shkalasi tо‘g‘ri chiziqli;
  
• 
  sezgirligi yuqori;
  
• 
  о‘lchash xatoligi kichik. Kamchiliklari:
  
• 
  faqat о‘zgarmas tok zanjirlaridagina ishlay oladi;
  
• 
  bevosita katta qiymatdagi toklarni о‘lchay olmaydi; • tannarxi baland.