Elektronika 1

Elektron - teshikli o‘tish 

Yarim  o‘tkazgichni  bir  tomonini  akseptorli  aralashma  bilan  ikkinchi 

tomonini esa – donorli aralashma bilan legirlashganda, maxsus xususiyatlari-

ga ega bo‘lgan yupqa o‘tish qatlami paydo bo‘ladi. Bu qatlamda, diffuziya tu-

---

 

5 

fayli zaryad tashuvchilari konsentarsiya katta bo‘lgan joydan konsentratsiyasi 

kam bo‘lgan joyga xarakatlanadi. 

Shunday  qilib,  p-tipdagi  qatlamdan  n-qatlamga  teshiklar  diffuziya  orqali 

o‘tadi  n-tipidagi  qatlamdan  p-tipidagi  qatlamga  elektronlar  diffuziya  orqali 

o‘tadi.  Bunda  ular  qo‘shni  xududlardagi  teskari  belgili  asosiy  zaryad  tashu-

vchilar bilan birlashadi – rekombisiylashadi. Bunday xolatda o‘tish qatlamin-

ing  chegarasida  harakatlanuvchi  asosiy  zaryad  tashuvchilardan  kamayib 

ketgan va n-p - o‘tish katta qarshilikka ega bo‘lgan soha paydo bo‘ladi. Che-

gara qatlamining ikkala tomonida qolgan turg‘un ionlar, o‘lchamlari bo‘yicha 

bir  xil,  ammo  belgisi  bo‘yicha  har  xil  hajmiy  zar-  yadlarni  yaratadi:  N-

qatlamida - manfiy, p-qatlamida esa – musbat. Bu qo‘sh elektr qatlami elektr 

maydonini yaratib, keyinchalik zaryad tashuvchilarni o‘tishi to‘siladi va mu-

vozanat holati paydo bo‘ladi (2-rasm). 

 

2-rasm 

 

N-o‘tkazuvchvanlik 

xududiga  tok  manbaini  manfiy  qutibi,  p-

o‘tkazuvchanlik  xududiga  esa  –  tok  manbaini  musbati  ulanganda,  maydon 

hosil bo‘ladi, uning ta’sirida elektronlar ichkariga otiladi (3-rasm), bu yerda – 

a-teskari kuchlanish va b-to‘g‘ri kuchlanish qo‘yilgan holat deyiladi. 

 

 

---

 

6 

                a)                       b) 

3-rasm 

N-p-o‘tish  sohasi  kattalashadi,  uning  qarshiligi  oshadi  va  yarim 

o‘tkazuvchi diod zanjirida elektr toki amalda bo‘lmaydi. Biroq juda kam mi-

qdordagi  asosiy  bo‘lmagan  zaryad  tashuv  chilarning  p-hududidan  va  n-

hududidan,  katta  tezlikka  ega  bo‘lganlari  r-p  -  o‘tishni  sakrab  o‘tadi  va  zan-

jirda juda kam miqdorda toq oqadi, bu teskari tok deb ataladi. 

Qo‘sh  elektr  qatlami  kondensatorga  o‘xshab,  dielektrik  o‘rnini,  katta 

qarshilikka ega bo‘lgan yopuvchi qatlam o‘ynaydi. Bunda hosil bo‘ladigan n-

p o‘tish sig‘imi to‘siqli nomi bilan yuritiladi va teskari yopuvchi kuchlanishga 

nochiziqli bog‘langan bo‘lar ekan. Teskari kuchlanish oshishi bilan yopuvchi 

qatlam qalinligi oshib boradi, sig‘im esa kamayadi    (4-rasm) 

 

4-rasm 

Diodga ulangan manba qutibi o‘zgarganida p-hududidagi teshiklar bir bi-

roviga  yaqinlashadi  va  yarim  o‘tkazgichlar  chegarasiga  siljiydi.  N-p  o‘tish 

torayadi, uning qarshiligi keskin kamayadi va katta miqdordagi elektronlarni 

p-hududidan  n-xududiga,  demak,  teshiklarni  qarama-qarshi  yo‘nalishga 

o‘tishi  uchun  sharoit  yaratiladi.  Yarim  o‘tkazgichli  diodning  bunday 

ulanganida zanjirda to‘g‘ri tok deb nomlanuvchi, ancha katta elektr toki hosil 

bo‘ladi. 

 Yarim  o‘tkazgichlarda  to‘g‘ri  tokning  kuchi  ularga  berilgan  kuchlanish 

miqdoriga nozichiziqli bog‘langan. 

O‘tkazuvchanlikni  har  xil  belgisi  bo‘yicha  ikki  yarim  o‘tkazgichlar  che-

garasida  bo‘lib  o‘tayotgan  jarayonni  ta’rifidan  kelib  chiqadiki,  ular  ham  el-

ektron lampali diodga o‘xshab bir tomonlama o‘tazuvchanlikka ega.  Demak, 

---

 

7 

yarim  o‘tkazgichlarga  to‘g‘ri  kuchlanish  bilan  yaratiladigan  elektr  maydoni 

yo‘naltirilganda, doid tokni o‘tkazadi va uning qarshiligi kam, bu maydonni 

teskari yo‘naltirilganda esa diodni qarshiligi juda katta  bo‘lib, uning zanjiri-

dagi tok esa juda kam bo‘ladi. 

rasmda kremniy diodining tipik nochiziqli tavsifi ko‘rsatilgan. Uning volt-

amper tavsifi I=I

0

(e

u/φ

-1) nisbati bilan ta’riflanadi, bu yerda, I

0

 – p-n o‘tishni 

teskari toki, u – berilgan kuchlanish, φ-xaroratli potensial, 30ОК bo‘lganda 26 

mV ga teng. Yaxshi ko‘rinishi uchun to‘g‘ri tokning egri chizig‘i (chizmani 

o‘ng  qismi)  va  teskari  tokning  egri  chizig‘i  (chizmani  chap  qismi)  xar  hil 

masshtablarda qurilgan. Yarim o‘tkazgichni metall bilan kontakti – shottki di-

odlar ham o‘xshash xususiyatlarga ega. 

 

 

5-rasm. 

 

Germaniyli diodning to‘g‘ri yo‘nalishda kuchlanish tushishi 0,5 B ga yaqin 

bo‘ladi.