Elektron to‘lov tizimlari

ELEKTRON TO‘LOV TIZIMLARI

Elektron biznesda to‘lov vositalari

• Internet tarmog‘i vositasida amalga oshiriladigan elektron biznes ti-
• zimi rivojlanish sur’atining sekinligi, elektron pullar va plastik kartoch-
• kalardan xavfsiz foydalanishning yetarlicha keng tarqalmaganligidadir.
• Asosan, tovarni sotib olishda, xaridor sotuvchiga bir qancha kamchilik-
• arga ega bo‘lgan, plastik kartochkaning nomerini beradi (bu haqda
• quyida batafsil aytib o‘tiladi). Shu bilan birga, sotuvchi bankda kartoch-
• kalarni qabul qilish uchun maxsus hisob raqam – credit card merchant
• account ochish jarayoni oson kechmaydi. Elektron biznes savdosida risk
• darajasining yuqoriligi sababli har qanday bank ham bunday xizmat
• ko‘rsatish uchun rozi bo‘lavermaydi. Plastik kartochkalar o‘rniga elek-
• ron pullardan foydalanuvchi to‘lov tizimidan foydalanish, turli mayda
• savdogarlarning kamxarj va hech qanday rasmiyatchiliklarsiz bozorga
• chiqish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, Internetda o‘zini to‘la oqla-
• mayotgan bu tizim bir qancha xaridorlarni ham diqqatini tortadi.

Internet tarmog‘i

• Internet tarmog‘ida maxsus qo‘llanilish uchun ishlab chiqilgan milliy va xorijiy to‘lov tizimlarida kredit kartalari yoki elektron pullar yordamida tovar va xizmatlar uchun to‘lovlarda foydalanilmoqda.

Internetdagi oddiy savdo turi

• Internetdagi oddiy savdo turi – bu turli ma’lumotlar (matnlar, gra-
• fika va boshqalar), dasturiy ta’minot va xizmatlar (masalan, xususan In-
• ternetga kirish) bilan shug‘ullanishdir. An’anaviy tarzda bunday maqsad-
• lar uchun kredit kartochkalaridan foydalaniladi. Ammo Internetda 99,9
• foiz qilinayotgan bu turdagi kichik xaridlar uchun ushbu turdagi to‘lov
• tizimini qulay va xavfsiz deb bo‘lmaydi. Ayni vaqtda, (qoidaga ko‘ra
• o‘zi umuman bilmagan va ishonishga yetarli asosi bo‘lmagan) sotuvchi-
• ga kartochkasi va o‘zi haqida, barcha raqam va amal qilish muddati, is-
• mi va manzilgohi ko‘rsatilgan holda ma’lumotlarni taqdim qilishi kerak.
• Bunda xaridor o‘z kartochkasidan 1$ emas, balki undan bir necha baro-
• bar ortiq summani yo‘qotishiga tavakkal qiladi, chunki kartochka hisob
• raqamida, odatda, bir necha ming dollar bo‘ladi. Bunda xaridor to‘g‘ri-
• sidagi ma’lumotlar istalgan odamga tarqalishi mumkin. Haqiqiy sotuv-
• chi uchun ham bu holat noqulay bo‘lishi tabiiy hol, albatta.

ELEKTRON PULLAR

• Shu tariqa, aytish mumkinki, Internet to‘lov tizimining hali hech kim o‘ylamagan va yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklardan holi bir tizim mavjud. Bunday sxemalar elektron imzolarni nominallarni saqlovchi – ma’lumotlar dahasini qalbakilashtirish (nusxa ko‘chirish) dan shifrlash va himoyalash bilan birga virtual banklarda himoyalangan kirish yo‘liga ega bo‘lgan hisoblarni yuritish elektron pullar yordamida amalga oshiriladi.

Raqamli pullar va Internet muhiti

• Raqamli pullarni Internet muhitidagi to‘lov tizimining asosi sifatida, ularga amal qilishini tashkillashtirish, xavfsizlik darajasi va hisob-kitob usuliga ko‘ra tasniflash mumkin.
• Foydalanish turiga ko‘ra raqamli pullar quyidagicha guruhlanadi:
• • zaruriy ma’lumotlar bilan ochiq tarzda almashinuv;
• • ma’lumotlar almashinuv bosqichida shifrlangan ma’lumotlar tizimi;
• • guvohnomalardan foydalanishni ko‘zda tutadigan tizimlar;
• • Internet tarmog‘ida kliring tizimlari;
• • raqamli naqd pullar (ShK ko‘rinishidagi);
• • raqamli naqd pullar (Smart card ko‘rinishidagi).

To‘lov tizimi

• To‘lov tizimi – bu to‘lov vositasi sifatida (standartda ko‘rsatilgan bank plastik kartalari yoki elektron naqd pullar) pulni saqlovchilardan (disklar, smart-kartalar) foydalanishni ta’minlovchi zaruriy dasturiy vositalar yig‘indisidir. To‘lov tizimlari elektron biznes tizimi infrastrukturasining asosiy elementlaridan biridir. Elektron biznes tizimida savdoni takomillashtirishni amalda qo‘llash ancha ishonchli, istiqbolli va iqtisodiy samarador to‘lov tizimlarini qo‘llash zaruriyati bilan juda ahamiyatlidir.

Har qanday to‘lov tizimi optimalligining asosiy mezonlari quyidagilar hisoblanadi:

• 1. Transaksiyani amalga oshirish bahosi.
• 2. Tizim qatnashchilarining javobgarlik (majburiyatlari) darajasi
• (masshtabi).
• 3. Xavfsizlik darajasi (ishonchlilik, tizimga kirishga qarshi tura
• olish, maxfiylik).
• 4. Salohiyatli mijozlarni jalb qilish darajasi.
• 5. Interfeysning qulayligi.
• Hozirga qadar yuzdan ortiq to‘lov tizimlari ishlab chiqilgan. Ularning soni doim ortib boradi.