Elektron asboblar va mikroelektronika

Nazorat savollari

1. 
   Bipolyar tranzistor (BT) nima ?
   
2. 
   Bipolyar tranzistorning ishlash printsipi nimaga asoslangan ?
   
3. 
   Bipolyar tranzistor kollektor, emitter va bazalarining vazifasi.
   
4. 
   n-p-n va p-n-p tuzilmali BTlarning ishlash printsipida farq bormi?
   
5. 
   Bipolyar tranzistorning qanday ulanish sxemalarini bilasiz ?
   

1.5. MAVZU: TIRISTORLAR
Reja.
1) Tiristorning tuzilishi va ishlash prinsipi.
2) Vol’t – Amper xarakteristikasi va parametrali.


Tayanch so`z va iboralar: Tiristor, boshqaruvchi elektrod, manba kuchlanishi, boshqaruvchan tok, epik xolat, ochiq xolat. differentsial qarshilik, dinistor, trinistor.
Tiristor - to`rt qatlamli yarim o`tkazgichli asbob. Uning tuzilishi 6.19 - rasmda keltirilgan. Unda uchta n-p o`tish bo`lib A nuqtaga manbaning musbat qutbi, B nuqtaga manfiy qutbi ulansa, P1 va P3 o`tishlar to`g’ri, P2 esa teskari n-p o`tishga ega bo`ladi.





6.19-rasm. Tiristorning struktura tuzilishi

Uning ishlash prinsipini tushuntirish uchun, tiristorni ikkita p-n-p tipli tranzistorlarga ekvivalent deb qaraladi. Bu paytda tristordan o`tuvchi umumiy tok uchta tashkil etuvchidan iborat bo`ladi:

Bundan

bu erda Iepik - tiristor yopiq bo`lganda o`tadigan tok, va va - mos ravishda tranzistorlarning tok uzatish koeffitsientlari.

Agar qiymat birga nasbatan kichik bo`lsa, umumiy tok I yopik ga yaqin bo`ladi. Asbobni ochiq xolatga o`tkazish uchun qiymat birga intilishi kerak. Bunday xolda tirstor orqali o`tuvchi tok keskin ortadi.
Tranzistorning ishlash prinsipiga ko`ra, ning qiymati emitter tokiga bog’liq. emitter toki ortishi bilan xam kichik qiymatga ega bo`ladi. emitter toki ortishi bilan xam keskin ortadi. A va K nuqtalar orasidagi kuchlanishni orttirib borilsa, tirstor orqali o`tuvchi tok dastlab sezilarli darajada o`zgarmaydi. Kuchlanish ortib ma`lum o`tish qiymatiga etganda P2 o`tishda zaryadlarning kuchiksimon ko`payishi ro`y berib, va va qiymati keskin ortadi. Natijada asbob ochiq xolatga o`tadi. Bu xolatga o`tishi uchun kerak bo`ladigan kuchlanish qiymati Ukuch - kuchiksimon ko`payish kuchlanishi deb yuritiladi. Agar tiristordan o`tuvchi tok shartni kanoatlantirsa, tiristor ochiq xolatda qoladi. Bu tok, tutib turuvchi tok Itut deb ataladi. Tirstorning vol`t - amper xarakteristikasi 6.20 - rasmda keltirilgan.



6.20-rasm Tiristorning vol’t-amper xarakteristikasi
Xarakteristikaning OA qismi tiristorning yopiq (uzilgan) xolatini ifodalaydi. Bunda tiristorning qarshiligi katta bo`ladi (bir necha MOm). Kuchlanish yorib o`tish qiymatiga etganda (A nuqta) tiristordan o`tuvchi tok keskin ko`payadi. A nuqtada tiristorning differentsial qarshiligi nolga yaqin bo`ladi. AV qismida esa differentsial qarshilik manfiy qiymatga ega bo`ladi. Kuchlanishning bundan keyingi ortishi tokning ortishiga olib keladi (BV qism). Kuchlanishni kamaytirib tiristordan o`tuvchi tokni 1tut dan kichik qiymatga tushirilsa, tiristor yopiq xolatga o`tadi.
Faqat ikki, chetki qismlardan ulanish uchlari chiqarilgan tiristor diodli tiristor (dinistor) deb ataladi. O`rta soxalarining biridan ulanish uchi chiqarilgan tiristor triodli tiristor yoki trinistor deb ataladi. Bu uchta qo`shimcha manbadan anodga yoki katodga nisbatan to`g’ri n-p o`tish xosil bo`ladigan kuchlanish berilsa yoki yoki ning keskin ortishiga olib keladi. Bipolyar tranzistordagi kabi yoki yoki ni ortirish uchun boshqaruvchi kuchlanishning katta qiymatiga ega bo`lishi shart IMS.
Tranzistorning kuchli legirlangan chekka sohasi (n⁺ - soha) emitter deb ataladi va u zaryad tashuvchilarni baza deb ataluvchi o`rta sohaga (r - soha) injektsiyalaydi. Keyingi chekka soha (n - soha) kollektor deb ataladi. U emiitterga nisbatan kuchsizroq legirlangan bo`lib, zaryad tashuvchilarni baza sohasidan ekstraktsiyalash uchun xizmat qiladi (4.2- rasm). emitter va baza oralig’idagi o`tish emitter o`tish, kollektor va baza oralig’idagi o`tish esa -kollektor o`tish deb ataladi.

4.1 – rasm.

Tashqi kuchlanish manbalari (U_EB, U_KB) yordamida emitter o`tish to`g’ri yo`nalishda, kollektor o`tish esa – teskari yo`nalishda siljiydi. Bu holda tranzistor aktiv yoki normal rejimda ishlaydi va uning kuchaytirish xossalari namoyon bo`ladi.

4.2 – rasm.

Agar emitter o`tish teskari yo`nalishda, kollektor o`tish esa to`g’ri yo`nalishda siljigan bo`lsa, u holda bu tranzistor invers yoki teskari ulangan deb ataladi. Tranzistor raqamli sxemalarda qo`llanilganda u to`yinish rejimida (ikkala o`tish ham to`g’ri yo`nalishda siljigan), yoki berk rejimda (ikkala o`tish teskari siljigan) ishlashi mumkin.