«elektroenergetika»

Masala: 

O'zgarmas tok zanjiridagi izlanayotgan elektr tokning mikdori i-marta 

o'lchanib, olingan natijalar 3.1-jadvalga yozilgan. Ushbu o'lchash natijalarini metrologik 

jixatdan ishlang va tok kuchini natijaviy qiymatini aniqlang. 

Yechilishi:    

 

O'lchash kattaligining xakikiy qiymatini ma'lum bir nuktasidagi qiymatini, ya'ni 

kuzatish natijalarining urtacha arifmetik qiymatini xisoblaymiz:  

I

o’r

=















n

i

i

i

i

I

I

n

1

15

1

15

1

15

1

1

 38,1045=2,5403     (А) 

Kuzatish natijalarining tasodifiy ogishini xisoblaymiz va 4.2-jadvalning 3 chi ustuniga 

yozamiz: 



I 

=I

i

-I

o’r

 

Tasodifiy og’ishning kvadratini hisoblaymiz va 4.2-jadvalning 4 chi ustuniga yozamiz: 



2

i

= (I

i

-I

o’r

)

2

 

Kuzatish natijalarining o'rtacha kvadrati og’ishining nuqtaviy qiymatini xisoblaymiz: 

---

 

11 

S

I

=

8

1

2

2

1

10

2974

1

15

1

1

1

)

(

1

1



























n

i

i

n

i

ур

i

n

I

I

n



= 14,5749



10

-4

    (А)  

Kuzatish natijalarining o'rtacha kvadratik og’ishini hisoblaymiz: 

S

I o’r

=

15

10

5749

,

14

4







n

S

I

=37632,068



10

-4        

(А) 

 

                                                                                                                       3.1-Jadval 

O’lchash natijalari 

Hisoblash natijalari 

i 

I

i

 (A) 



i



-4 



i

2



-8

 

I

o’r

 (А) 

S

I

 



10

-4

(A) 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

2,5413 

2,5419 

2,5420 

2,5400 

2,5398 

2,5386 

2,5373 

2,5388 

2,5381 

2,5396 

2,5408 

2,5414 

2,5415 

2,5410 

2,5406 

+10 

+16 

+17 

-3 

-5 

-17 

-30 

-15 

-22 

-7 

+5 

+11 

+12 

+7 

+3 

100 

256 

289 

9 

25 

289 

900 

225 

484 

49 

25 

121 

144 

49 

9 

 

 

 

 

 

 

2,5403 

 

 

 

 

 

 

14,5749

 



 

38,1045 

-18 

2974 

 

 

 

Kuzatishlar  soni  n<40  bo'lganligi  sababli,  taqsimlanish  mutadilligini  tekshirish  uchun 

kuzatish  natijalarini  taqsimlash  statik  fuksiyasi  tushunchasidan  foydalanamiz.  Bu  

taqsimlanish  ststik  funksiyasini  kurish  uchun  tadkikot  jarayonida  olingan  natijalarni 

o'zgartirilgan, ya'ni qayta ishlangan qator deb ataladigan I

1

; I

2

; I

3

;…I

n

 turkumlarga ajratamiz. 

Ularning  xadlari  o'sish  tartibida  joylashadi,  ya'ni  har  doim  I

1



  I

2

 



  I

3

 



… 



  I

n

  ko'rinishda 

joylashadi (3.2-jadval). 

3.2-Jadval 

№  I

к 

F

n

(I

к

)



Ф(Z

к

) 

(I

к

- I

o’r

)



10

-4 

Z

к

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

2,5373 

2,5381 

2,5386 

2,5388 

2,5396 

2,5398 

2,5400 

2,5406 

0,0625 

0,1250 

0,1875 

0,2500 

0,3125 

0,3750 

0,4375 

0,5000 

-30 

-22 

-17 

-15 

-7 

-5 

-3 

+3 

-2,0583 

-1,5094 

-1,1664 

-1,0291 

-0,4803 

-0,3430 

-0,2058 

+0,2058 

---

 

12 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

2,5408 

2,5410 

2,5413 

2,5414 

2,5415 

2,5419 

2,5420 

0,5625 

0,6250 

0,6875 

0,7500 

0,8125 

0,8750 

0,9375 

+5 

+7 

+10 

+11 

+12 

+16 

+17 

+0,3430 

+0,4803 

+0,6861 

+0,7547 

+0,8233 

+1,0978 

+1,1664 

 

Taksimlashning statik funksiyasini quyidagicha aniqlaymiz va 3.2-jadvalga yozamiz: 

F

n

(I

к

) =

16

1

K

n

К





;      К=(1



15) 

O'zgaruvchi Zk  ni kuzatish natijalari bo'yicha quyidagi ifoda yordamida aniqlaymiz va 

3.2-jadvalning 5-qatoriga yozamiz. 

Z

к

=

I

r

o

к

S

I

I

'



;       I

o’r

= 2,5403   (А)       S

I

=14,5749



10

-4

   (А) 

hisoblash  natijalariga  asosan  (3.2-jadval)  Z

k 

=f(I

k

)  bog’lanish  grafigini  chizamiz.  Bu 

bog’lanish grafigidan  ko'rinib turibdiki, chizmadagi to’g’ri chiziqka nisbatan yaqin masofada 

joylashgan  nuqtalar  mavjud,  shuning  uchun  bu  taqsimlanishni  mu'tadil  deb  hisoblash 

mumkin. 

Yuqoridagi hisoblashlardan kelib chiqib o'lchashlarning eng so'ngi natijaviy qiymatini 

aniqlaymiz:  

I

x



2,5403 (A); 

 

S i n o v   s a v o l l a r i 

 

1. Tasodifiy xatoliklar deb nimaga aytiladih 

2. Tasodifiy xatoliklarni kelib chiqish sabablarini ayting. 

3. O'lchanayotgan kattalikning xaqiqiy qiymati qanday aniqlanadih 

4. Aniqlik sinfi nimah  

5. O'lchash vositalarining xatoliklari deganda nimani tushunasizh 

---

 

13 

4-Amaliy mashg’ulot 

Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish me'yoriy xujjatlarini o'rganish

 

 

         O'lchash asboblarining ishonchliligi xalq xo'jaliganing barcha sohalarida katta 

ahamiyatga egadir. Tayyor maxsulotning sifati unda ishlatilayotgan materiallar va 

komponentlari sifati bilan, detal va qismlarni yasashda texnologik rejimga rioya qilish 

darajasiga va yigish sifatiga bog’liq buladi. Ishlab chikarishda maxsulot sifatini boshqarish 

tizimining ajralmas qismi bo'lib metrologik ta'minot xisoblanadi. Metrologik ta'minot 

deganda etalonlar, o'lchovlar, attestasiyalangan namunaviy o'lchash vositalari va 

qonunlashtirilgan tekshiruv usullari va o'lchashlar birligini ta'minlaydigan standartlar, uslubiy 

ko'rsatmalar borligi tushiniladi. 

O'lchashlar jarayonlari va o'lchash vositalarining turli tumanligi, ko'payib borishi, 

hamda o'lchanadigan fizik kattalik-larning kulamini kengayib borishi xozirgi zamon o'lchash 

texnikasini ishlab chikarishga va metrologiya xizmatiga, ilmiy va tizimli yondoshishni talab 

kilmokda. 

O'zbekiston  Respublikasining  «Metrologiya  to’g’risida»  gi  1993  yil  28  dekabr 

qonuniga  binoan  metrologiya  bo'yicha  milliy  organ  O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Maxkamasi  xuzuridagi  O'zbekiston  davlat  standartlash,  metrologiya  va  sertifikasiya 

«Uzdavstandart»  metrologiyaga  oid  faoliyatni  davlat  tomonidan  boshqarishini  amalga 

oshiradi. 

«Uzdavstandart» vakolatiga quyidagilar kiradi: 

-metrologiyaga oid faoliyatni mintakalararo va tarmoq-lararo muvofiklashtirish; 

-fizik o'lchash birligi etalonlarini yaratish, tasdiklash, saklash va kullash koidalarini belgilash; 

-o'lchash  vositalari,  usullari  va  natijalariga  quyila-digan  umumiy  metrologik  talablarni 

aniqlash; 

-davlat metrologiya tekshiruvi va nazoratini amalga oshirish; 

-metrologiya soxasida ilmiy va muxandis-texnik kadrlar tayorlash; 

-O'zbekiston  Respublikasining  metrologiya  soxasidagi  xalqaro  shartnomalariga  rioya  etishi 

ustidan nazoratni amalga oshirish; 

-metrologiya masalalari bo'yicha xalqaro tashkilotlar faoliyatida katnashish. 

Uzdavstandart  boshchilik  kiladigan  davlat  metrologiya  xizmatiga  Korakalpogiston 

Respublikasi,  viloyatlar  va  Toshkent  shaxridagi  davlat  metologiya  xizmati  organlari  kiradi. 

Davlat metrologiya xizmati organlari davlat metrologiya tekshiruvi va nazoratini, shuningdek 

faoliyatning boshqa turlarini amaldagi qonun xujjatlariga muvofik amalga oshiradi. 

Uzdavstandartning  ilmiy-uslubiy  markazi  etib  O'zbekis-ton  standartlashtirish, 

metrologiya,  sertifikatlashtirish  va  maxsulot  sifatini  boshqarish  soxalaridagi  tadkikot  va 

mutaxassislar tayorlash instituti UzTMTI tayinlangan. Bu institut ushbu soxalar bo'yicha bir 

kancha  bulimlar  va  laborataoriyalarga  ega  bo'lib  ilmiy,  tadkikot  va  uslubiy  ishlarni 

rivojlanishida asosiy baza bo'lib xisoblanadi. 

O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi «Standartlashtirish to’g’risida» gi O'zbekiston 

Respublikasi qonunini amalga kiritish tartibi haqida 1993 yil 28 dekabrda qaror qabul qildi. 

Qarorda quyidagilar aks ettirildi: 

---

 

14 

1.  «Standartlashtirish  to’g’risida»  gi  O'zbekiston  Respublikasi  qonuni  e'lon  qilingan  kundan 

e'tiboran amalga kiritilsin. 

2.  O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  uch  oylik  muddat  ichida:  O'zbekiston 

Respublikasining  qonunlarini  «Standartlashtirish  to’g’risida»  gi  O'zbekiston  Respublikasi 

qonuniga  muvofiq  holga  keltirish  haqidagi  takliflarni  O'zbekiston  Respublikasi  Olity 

Kengashiga  kiritsin;  O'zbekiston  Respublikasi  hukumatining  qarorlarini  «Standartlashtirish 

to’g’risida»-gi O'zbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq holga keltirilsin. 

3.  Belgilab  qo'yilsinki,  O'zbekiston  Respublikasining  qonun  hujjatlari  «Standartlashtirish 

to’g’risida»gi  O'zbekiston  Respublikasi  qonuniga  muvofiqlashtirilgunga  qadar  O'zbekiston 

Respublikasi  amaldagi  qonun  hujjatlarining  mazkur  qonunga  zid  kelmaydigan  qismi 

qo'llanaveradi. 

O'zbekiston  Respublikasining  «Standartlashtirish  to’g’risida»-gi  qonuni  IY  bo'lim  va 

12-ta  moddadan  tashkil  topgan  bo'lib  Respublikada  standartlashtirishga  oid  barcha  tegishli 

masalalar  yoritilgan. qonunda  umumiy  qoidalar, standartlashtirishga  doir  normativ  hujjatlar, 

standartlar ustidan davlat nazorati, davlat yo'li bilan standartlashtirish va nazorat qilishga doir 

ishlarning 

moliyaviy 

ta'minoti 

bo'limlariga 

katta 

e'tibor 

berilib 

Respublikada 

standartlashtirishni tashkil qilish uchun yetarli ko'rsatmalar berilgan. 

O'tilgan mavzularda qonunning asosiy moddalari tegishli darajada o'rganib chiqilganini 

inobatga olib quyidagilarga to'xtalib o'tamiz. 

Xalqaro shartnomalar va bitimlar  moddasida basharti xalqaro shartnoma  yoki bitimda 

O'zbekiston  Respublikasi  qonun  hujjatlarida  ta'riflanganidan  o'zgacha  qoidalar  belgilangan 

bo'lsa,  u  holda  xalqaro  shartnoma  yoki  bitim  qoidalari  qo'llanilishi  keltiriladi.  6-moddada, 

normativ  hujjatlarning  toifalari va ularga qo'yiladigan  asosiy  talablarda  normativ hujjatlarga 

katta e'tibor qaratilgan, ayniqsa: 

-xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari, 

shuningdek xalqaro qoidalar va normalar O'zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnoma 

yoki bitimlarga muvofiq qo'llanilishi; 

-standartlashtirishga  doir  normativ  hujjatlar  vatanimiz  hamda  chet  el  fan  va  texnikasining 

zamonaviy  yutuqlariga  asoslangan  va  O'zbekiston  Respublikasining  qonun  hujjtlariga 

muvofiq bo'lishi; 

-normativ hujjatlarsiz mahsulot ishlab chiqarish va realizasiya qilishga yo'l qo'yilmasligi; 

-import  mahsulot,  basharati  u  O'zbekiston  Respublikasida  amal  qilayotgan  standartlarning 

majburiy  talablar  qismiga  muvofiqligi  tasdiqlanmagan  bo'lsa,  yetkazib  berilishi  va 

belgilangan  maqsadda  ishlatilishi  mumkin  emasligi  va  sh.k.  normativ  hujjatlarga  tegishli 

masalalar qonunlashtirilgan. 

«Standartlashtirish  to’g’risida»-gi  qonun  qoidalari  buzilishida  aybdor  bo'lgan  yuridik 

va  jismoniy  shaxslar,  shuningdek  davlat  boshqaruv  organlarining  mansabdor  shaxslari 

amaldagi  qonun  hujjatlariga  muvofiq  javobgarlikka  tortilishlari  qonunning  10-moddasida 

keltirilgan. 

O'zbekiston  Respublikasi  Oliy  kengashining  1993  yil  28  dekabr  qarori  bilan 

«Mahsulotlar  va  xizmatlarni  sertifikatlashtirish  to’g’risida»-gi  O'zbekiston  Respublikasi 

qonuni amalga kiritildi. 

---

 

15 

Mazkur  qonun  O'zbekiston  Respublikasida  mahsulotlar,  xizmatlar  va  boshqa 

ob'yektlarni  (matnda  bundan  keyin  «mahsulotlar»  deb  yuritiladi)  sertifikatlashtirishning 

huquqiy,  iqtisodiy  va  tashkiliy  asoslarini,  shuningdek  sertifikatlashtirish  ishtirokchilarining 

xuquqlari, majburiyatlari va javobgarligini belgilab beradi.