Elektroakustika

1.10. Binaural effekt 
 
Oddiy sharoitlarda tovush manbai joylashgan joyni aniqlash juda 
oson. Hatto, bir necha tovush manbai bo‘lganida ham biz ularning 
fazoda joylashishini osonlikcha tasavvur qilamiz. Odamning tovush 

---

38 
manbai joylashgan yo‘nalishni topa olish xususiyati 
binaural effekt
deb 
ataladi. Ikki quloq bilan eshitishimiz natijasida, binaural effekt tufayli 
bir xil fazali tovush tebranishlarini qulog‘imizga kelish vaqti farqini 
ajrata olamiz. Binaural effekt, asosan past va o‘rta chastotalarda 
aniqlanadi.
Agarda odam eshitish a’zosiga tovush manbai qandaydir φ burchak 
ostida ta’sir etsa, u holda tinglovchining boshi atrofida tovush to‘lqini 
difraksiyalanishi natijasida tovush uning o‘ng va chap qulog‘iga birdek 
ta’sir etmaydi (1.13-rasm). 
Ular tovush jadalligi bo‘yicha ΔN va vaqt bo‘yicha Δt ga farqlanadi. 
Bu parametrlar tovush manbaini lokallashda asosiy ko‘rsatkich 
hisoblanadi. 
Ma’lumki past chastota to‘lqin uzunligi tinglovchi boshi 
diametridan ancha katta, shuning uchun tovush to‘lqini boshni egib 
o‘tadi va akustik soya sodir bo‘lmaydi. 
1.13- rasm. Tinglovchining o‘ng va chap qulog‘iga tovush 
to‘lqinining turli vaqtda kelishiga oid 
Yuqori chastota tovushlari to‘lqin uzunligi tinglovchi boshi 
o‘lchamidan kichik, shuning uchun ular chap quloqqa yetib bormaydi. 
Bunday difraksiya natijasida sodir bo‘ladigan akustik soya chap quloqqa 
keladigan tovush jadalligini susaytiradi (1.14-rasm). 

---

39 
1.14-rasm. Akustik ko‘lanka (soya) sodir bo‘lishiga oid 
Chap va o‘ng quloqqa kelayotgan tovush tebranishlari vaqtidagi farq 
Δt = Δr/c, bunda,
Δr – chap quloqdan o‘ng quloqgacha bo‘lgan to‘lqin yo‘li farqi, sm; 
s – tovushning havodagi tarqalish tezligi, m/s. 
Odam tovush to‘lqinlarini eshitganda tovush kelish yo‘nalishini 
gorizontal tekislikda Z÷4° aniqlik bilan, vertikal tekislikda esa, bu 
ko‘rsatgich 20° dan oshmaydi. Bir quloq bilan eshitadigan odam 
binaural effekt xususiyatidan mahrumdir. 
Tinglashdagi stereoakustik effekt shundan iboratki, odam tovush 
manbaining «ko‘ndalang» o‘lchamlarini, hamda uning «chuqurli-gini», 
ya’ni tovush to‘lqini yo‘nalishi bo‘yicha tovush manbaining 
o‘lchamlarini «sezadi». Tinglovchi osongina u yoki bu musiqa 
asbobining orkestrda joylashgan joyini aniqlay oladi. Boshqacha kilib 
aytganda ikki quloq bilan tinglash