Elektr toki. Elektr tokining mavjud bo'lishi shartlari Elektr tokining ta'sirlari

---

O'ZGARMAS ТОК 
Mavzu. Elektr tokining xarakteristikalari.
Reja
1.
 
Elektr toki. Elektr tokining mavjud bo'lishi shartlari 
2.
 
Elektr tokining ta'sirlari 
3.
 
Tok kuchi va tok zichligi tushunchalari 
1.Elektr toki. Elektr tokining mavjud bo'lishi shartlari 
Elektrodinamikaning asosiy tushunchasi - bu elektr toki tushunchasidir. Biz 
bu tushuncha bilan 8-sinf fizikasida tanishganmiz. Bunda biz zaryadlangan 
zarralarning har qanday tartibli harakatini 
elektr toki 
deb atagan edik. Elektr toki 
erkin elektronlar yoki ionlarning tartibli ko'chishidan paydo bo'ladi. 
Elektr toki ma'lum bir yo'nalishga ega bo'lib, musbat zaryadlangan zarralar 
harakatining yo'nalishi elektr tokining yo'nalishi, deb qabul qilingan. Agar tokni 
manfiy zaryadli zarralar (masalan, metallarda elektronlar) hosil qilayotgan bo'lsa, 
elektr toki zarralar harakatining yo'nalishiga qarama-qarshi yo'nalgan bo'ladi. 
Yo'nalishi va kattaligi vaqt davomida o
'z
garmaydigan
tok о 'zgarmas elektr toki 
deyiladi. 
Berilgan muhitda tokning vujudga kelish shartlari bilan tanishaylik. Biz 
tok ishlab chiqaruvchi manbalar (generator, akkumulator, batareya) bilan 
tanishmiz. Agar batareyaning ikkala qutbini shisha tayoqcha bilan tutashtirsak, 
undan tok o'tmayotganligining guvohi bo'lamiz. Shu qutblarni metall sim bilan 
tutashtirsak, metall simning cho'g'langanligini ko'ramiz. Bu hodisa metall sim 
orqali elektr toki oqayotganligini anglatadi. Shisha tayoqcha va metall simlarning 
bir-biridan asosiy farqi shundaki, elektrostatikada ko'rganimizdek, shisha 
tayoqchada erkin harakatlana oladigan zaryadli zarralar mavjud emas. Metall 
o'tkazgichda bunday zarralar (xususan, erkin elektronlar) juda ko'p. Demak, 
moddada o'zgarmas elektr toki paydo bo'lishi uchun unda erkin zaryadlangan 
zarralarning bo'lishi shart. Ammo moddada erkin harakatlanadigan zaryadlangan 
zarralarning mavjudligi unda tokning paydo bo'lishi uchun yetarli emas. Agar 
potensiallari har xil bo'lgan jismlarni o'zaro biror o'tkazgich orqali tutashtirsak, 
o'tkazgichdan qisqa vaqt davomida tok o'tib, keyin tok o'tishi to'xtaydi. Jismlarga 

---

ulangan elektrometrlar ularning potensiallari tenglashgach, o'tkazgichdan 
o'tayotgan tokning ham to'xtaganligini ko'rsatadi. Kuchlanganlik bilan potensiallar 
farqi orasidagi 
bog'lanishga ko'ra, 
bo'lganda 
E= 
0 bo'ladi. 
Natijada zaryadlangan zarralarni tartibli harakatga keltiruvchi kuch ham nolga teng 
bo'ladi 
( F = qE). 
O'tkazgich ichida zaryadlangan zarralarni tartibli harakatga 
keltirib turish uchun ularga doimiy kuch ta'sir etib turishi kerak. Buning uchun 
o'tkazgich uchlaridagi potensiallar farqi nolga teng bo'lmasligi shart. Bu shart 
bajarilganda modda ichidagi elektr maydon tok hosil qiluvchi 
zaryadlangan 
zarralarga 
F= qE 
kuch bilan ta'sir qiladi. Tok o'tishi kerak bo'lgan o'tkazgich 
uchlaridagi 
U = φ
1
- φ
2
potensiallar farqi vaqt o'tishi bilan o'zgarmasa, u holda 
o'tkazgich orqali o'zgarmas tok oqadi. 
Demak, elektr toki mavjud bo'lishi uchun, birinchidan, o'tkazgichda erkin 
zaryadli zarralarning mavjud bo'lishi, ikkinchidan, o'tkazgich uchlarida noldan 
farqli potensiallar farqi bo'lishi zarur ekan. Bunda musbat ishorali zaryadlar tok 
o'tayotgan muhitning potensiali katta uchidan potensiali kichik uchiga qarab 
harakatlanadi.