Elektr toki. Elektr tokining mavjud bo'lishi shartlari Elektr tokining ta'sirlari

tok kuchi tokni hosil qilayotgan zaryadlangan zarralarning zaryad 
miqdori, konsentratsiyasi, о 'rtacha tartibli harakat tezligi va о 'tkazgichning 
ко'ndalang kesim yuzi ко'paytmasiga teng ekan. 
(5.4) ifodaga ko'ra, tok kuchi o'tkazgichning ko'ndalang kesim yuziga to'g'ri 
proporsional. Bir xil ko'ndalang kesim yuziga ega bo'lgan o'tkazgichlardan oqib 
o'tayotgan toklarning tok kuchlarini o'zaro solishtirish maqsadida o'tkazgichning 
geometrik o'lchamlariga bog'liq bo'lmagan fizik kattalik kiritilgan. Bu kattalikni 
tok zichligi 
deb atash qabul qilingan. 
O'tkazgichning zaryad tashuvchilarga 
perpendikular bo'lgan birlik ко'ndalang kesim yuzidan о'tayotgan tok kuchiga son 
jihatidan teng bo'lgan fizik kattalik tok zichligi deyiladi. 
Agar ko'ndalang kesim 
yuzi 
S 
bo'lgan o'tkazgichdan o'tayotgan tokning kuchi I ga teng bo'lsa, ta'rifga ko'ra 
bunday tokning zichligi quyidagicha hisoblanadi: 
(5.5) 
(5.4) va (5.5) ifodalarga asosan tok zichligi uchun quyidagi tenglikni hosil 
qilamiz: 
(5.6) 
Demak, tok zichligi tokni hosil qiluvchi zarralarning zaryad miqdori, 
konsentratsiyasi va o'rtacha tartibli harakat tezligining ko'paytmasiga teng ekan. 

---

(5.5) ifodadan tok zichligining birligi A/m
2 
ga tengligi kelib chiqadi. Tok zichligi 
vektor kattalik bo'lib, tok yo'nalishi bo'ylab yo'nalgan.
Metall o'tkazgichdagi elektronlar erkin bo'lganliklari uchun, ular o'tkazgich 
ichida tartibsiz (xaotik) issiqlik harakatida bo'ladi. Agar o'tkazgich uchlarida 
potensiallar farqi bo'lmasa, ya'ni o'tkazgich ichidagi elektr maydon kuchlanganligi 
nolga teng bo'lsa, erkin elektronlarning tartibsiz harakat tezligi barcha 
yo'nalishlarda bir xil amalga oshadi. 
Tashqi elektr maydon qo'yilgan o'tkazgichdagi erkin elektronlarning tartibli 
harakat tezligini miqdor jihatdan baholaylik. Ko'ndalang kesim yuzi 10
-6
m
2
bo'lgan mis o'tkazgichdan kuchi 1 A ga teng bo'lgan tok o'tayotgan bo'lsin. Mis 
moddasidagi erkin elektronlar konsentratsiyasi 8,5∙10
28
m
-3
ga tengligini inobatga 
olib, (5.4) ifodaga ko'ra elektronlar tartibli harakatining o'rtacha tezligini 
hisoblaymiz: 
Hisoblash natijalari ko'rsatadiki, elektronlarning tartibli harakat tezligining 
o'rtacha qiymati juda kichik ekan. Shuningdek, tajribalardan ma'lum bo'lishicha, 
elektronlarning tartibli harakat tezligi ularning tartibsiz harakat tezligidan ~10
8
marta kichik bo'lar ekan. Elektronlarning tartibli harakat tezligi ancha kichik 
bo'lishiga qaramay, biz o'tkazgichdagi elektr tokini darhol sezamiz. Bundan 
o'tkazgichda elektr toki juda katta tezlikda tarqalishi ma'lum bo'ladi. Elektr 
tokining tarqalish tezligi deganda, elektronlarning tartibli harakat tezligi emas, 
balki elektr maydonning tarqalish tezligi tushuniladi. Elektr maydon esa juda katta 
tezlikda tarqaladi. Shuning uchun tokning tarqalish tezligi elektromagnit 
maydonning tarqalish tezligiga teng, ya'ni ~ 300 000 km/s. Tokning tarqalish 
tezligi bilan o'tkazgichdagi elektronlarning tartibli harakat tezligi tushunchalarining 
bir xil emasligini yodingizda saqlang.