Электр таъминоти ва электр тармоšлари

 Параметрнинг номинал иймати (номинал параметр)
қ
деб, электротехник урилмани эксплуатация илиш ва
қ
қ
синашда ундан четланишни исоблаш учун бирламчи бўлган, урилмани ишлаб чи арувчиси томонидан белгиланган
ҳ
қ
қ
параметрнинг ийматига айтилади. 
қ
1.1.16.
 Малакали хизмат кўрсатувчи ходимлар
деб, мазкур иш (лавозим) учун мажбурий бўлган ажмдаги билимлар
ҳ
текширувидан ўтган ва Электр урилмаларни эксплуатация илишда хавфсизлик техникаси оидаларида кўзда тутилган
қ
қ
қ
хавфсизлик техникаси бўйича малака гуру ига эга бўлган махсус тайёрланган шахсларга айтилади.
ҳ
1.1.17. Э Т талаблари бажарилишининг мажбурийлигини белгилаш учун «керак», «лозим», «шарт» сўзлари ва
Қ Қ
булардан келиб чи увчи сўзлар ўлланилади. «Одатда» сўзи ушбу талаб устунлигини ва ундан чекиниш асосланган бўлиши
қ
қ
кераклигини билдиради. «Рухсат этилади» сўзлари ушбу арор мажбурликдан (танг шароитлар, зарур ускуна,
қ
материалларнинг ресурслари чекланганлиги ва .к. лар туфайли), истисно сифатида ўлланилаётганлигини билдиради.
ҳ
қ
«Тавсия этилади» сўзи ушбу арор энг маъ улларидан бири эканлиги, лекин шарт эмаслиги маъносини беради.
қ
қ
1.1.18. Э Т томонидан «кичик эмас» кўрсатмаси билан абул илинган меъёрий иймат катталикларнинг энг кичиги
Қ Қ
қ
қ
қ
ва «катта эмас» кўрсатмаси билан абул илинган иймат энг каттаси эканлигини билдиради. Рационал ўлчамлар ва
қ
қ
қ
меъёрлар танланганда эксплуатация ва монтаж илиш тажрибасини, электр хавфсизлик ва ён ин хавфсизлиги талабларини
қ
ғ
исобга олиш зарур.
ҳ
оидаларда «дан» ва «гача» кўшимчилар билан келтирилган барча ийматлар, ушбу ийматларни «ичига олган» холда
Қ
қ
қ
тушунилиши лозим.
Электр урилмаларнинг тузилиши бўйича умумий кўрсатмалар
қ
1.1.19. Электр урилмаларда ўлланиладиган электр ускуналар ва материаллар мувофи лик сертификатига эга бўлиши
қ
қ
қ
ва ўрнатилган тартибда тасди ланган техник шартларга мувофи бўлиши керак.
қ
қ
1.1.20. ўлланиладиган машиналар, аппаратлар, асбоблар ва бош а электр ускуналарнинг, шунингдек кабель ва
Қ
қ
симларнинг конструкцияси, бажарилиши, ўрнатиш усули ва изоляция класси тармо ёки электр курилма параметрларига,
қ
атроф-му ит шароитларига ва ЭУТ нинг тегишли боблари талабларига мос бўлиши керак.
ҳ
Қ
1.1.21. Электр урилмаларда ўлланиладиган электр ускуналар, кабеллар ва симлар ўзларини меъёрланган,
қ
қ
кафолатланган ва исобланган тавсифлари бўйича ушбу электр урилманинг ишлаш шароитларига мувофи бўлиши керак.
ҳ
қ
қ
1.1.22. Электр урилмалар ва улар билан бо ли конструкциялар атроф-му ит таъсирига нисбатан чидамли ёки шу
қ
ғ қ
ҳ
таъсирдан имоя илинган бўлишлари керак.
ҳ
қ
1.1.23. Электр урилмаларнинг урилиш ва санитар-техник исмлари (бино ва унинг элементларининг
қ
қ
қ
конструкциялари, иситиш, вентиляция, сув таъминоти ва .к.) Э Т да келтирилган ўшимча талабларни мажбурий
ҳ
Қ Қ
қ
бажарган холда Ўзбекистон Республикаси архитектура ва кўрилиш давлат ўмитасининг амалдаги кўрилиш меъёрлари ва
қ
оидаларига мувофи бажарилишлари керак.
қ
қ
1.1.24. Электр урилмалар «Ўзбекистон Республикасида радио ало асидан фойдаланиш оидалари», «Электр
қ
қ
қ
урилмаларида фойдаланиладиган химоя воситаларини ўллаш ва синаш оидалари»га мувофи атроф-му итни
қ
қ
қ
қ
ҳ
ифлослантириш, шов ин, вибрация ва электр майдонларини зарарли ва ала ит берувчи таъсирини таъ и лаш а идаги
қ
ҳ
қ
қ қ
ҳ қ
амалдаги директив ужжатлар талабларини ондиришлари зарур.
ҳ
қ
1.1.25. Электр урилмаларда чи индиларни, яъни кимёвий моддалар, мойлар, а латлар, техник сувлар ва .к.ларни
қ
қ
ҳ
ҳ
йи иб олиш ва чи ариб ташлаш кўзда тутилган бўлиши лозим. Атроф-му итни имояси бўйича амалдаги талабларга кўра
ғ
қ
ҳ
ҳ
кўрсатиб ўтилган чи индилар овузларга, жала сувларини йи иш тизимларига, жарликларга, амда ушбу чи индилар учун
қ
ҳ
ғ
ҳ
қ
мўлжалланмаган удудларга тушиб олиш имконияти истисно илиниши керак.
ҳ
қ
қ
1.1.26. Электр урилмаларнинг лойи алаш ва схемаларини, ўзаро жойлашишини амда конструкциясини танлаш
қ
ҳ
ҳ
техник-и тисодий та
ослаш, содда ва ишончли схемаларни ўллаш, энг янги техникани жорий илиш асосида,
қ
ққ
қ
қ
эксплуатация илишдаги тажрибани, рангли металл ва бош а ноёб материаллар, ускуналар ва .к.нинг энг кам
қ
қ
ҳ
сарфланишини исобга олган олда бажарилиши шарт.
ҳ
ҳ
1.1.27. Электр коррозия ёки тупро коррозияси пайдо бўлиш хавфи ту илганда иншоотлар, ускуналар, увурлар ва
қ
ғ
қ
бош а ер ости коммуникацияларини имояси бўйича тегишли тадбирлар кўрилган бўлиши лозим.
қ
ҳ
1.1.28. Электр урилмаларда уларнинг айрим элементларга тегишли исмларини осон билиб олиш имконияти
қ
қ
таъминланиши керак (схемаларнинг соддалиги ва ани лиги, электр ускуналарни мувофи жойлаштирилиши, устки ёзувлар,
қ
қ
маркировкаси, рангли ажратиш).
1.1.29. ар бир электр урилмасида бир номли шиналарнинг арф-ра амли ва рангли белгилари бир хил бўлиши керак.
Ҳ
қ
ҳ
қ
Шиналар уйидагидек белгиланиши керак:
қ
1) ўзгарувчан уч фазали ток учун: А фазали шиналари – сари ранг билан, В фазаси – яшил, С фазаси – изил, N ишчи
қ
қ
ноль фаза шинаси – аво ранг билан ва худди шу шинани ўзи имоя ноль фазаси сифатида фойдаланилганда – узунасига
ҳ
ҳ
сари ва яшил йўл-йўл чизи лар билан;
қ
қ
2) ўзгарувчан бир фазали ток учун: энергия манбаси чул амнинг бошига уланган А фазаси – сари ранг билан ва
ғ
қ
охирига уланган В фазаси – изил ранг билан.
қ
13

---

Бир фазали ток шиналари, агар у уч фазали тизим ша обчаси бўлса, улар тегишли уч фазали ток шиналаридек
ҳ
белгиланади;
3) ўзгармас ток учун: мусбат шина (+) – изил ранг билан, манфий (-) – кўк ва М ишчи нол
қ
ь шина – хаво ранг билан;
4) за ира шинаси – за иралаётган асосий шинадек; агар за ира шинаси асосий шиналардан исталганини алмаштириш
ҳ
ҳ
ҳ
мумкин бўлса, у асосий шиналар рангида кўндаланг чизи лар билан белгиланади. 
қ
Агар рангли белгилаш шиналарни жадал совутиш ёки коррозияга арши имоя учун кўзда тутилган бўлганда ам, уни
қ
ҳ
ҳ
бутун узунлик бўйича бажариш керак.
Рангли белгилашни шиналарининг бутун узунлиги бўйича эмас, фа ат шиналар уланиш жойларида, фа ат
қ
қ
рангли ва
фа ат
қ
арф-ра амли белгиланишига, ё
ҳ
қ
уд
ҳ
рангли ва арф-ра амли белгилар ўшиб амалга оширилишига рухсат этилади;
ҳ
қ
қ
агар кучланиш остида бўлган ва тда изоляция илинмаган шиналарни кўрикдан ўтказиш учун кўришни имконияти бўлмаса,
қ
қ
уларни белгиламасликка рухсат этилади. Бунда электр урилмага
қ
хизмат кўрсатишдаги хавфсизлик ва я
оллик даражаси
ққ
пасаймаслиги керак.
1.1.30. Шиналарни та симлаш урилмаларида (заводда ишлаб чи арилган комплект та симлаш урилмаларидан
қ
қ
қ
қ
қ
таш ари) жойлаштиришда уйидаги шартларга риоя илиш 
қ
қ
қ
керак:
1. Ёпи та симлаш урилмаларида уч фазали ўзгарувчан ток шиналари уйидагича жойлашган бўлиши керак:
қ қ
қ
қ
а) йи ма ва айланма шиналар, шунингдек секция шиналарини барча турлари вертикал жойлашганда А – В – С
ғ
кўринишда ю оридан пастга, горизонтал, ия ёки учбурчак кўринишда жойлашганда энг узо даги шина А, ўртадаги В,
қ
қ
қ
хизмат кўрсатиш йўлкасига я ини С;
қ
б) йи ма шиналардан ажралган ша обчалар, шиналарга хизмат кўрсатиш йўлагидан (йўлаклар учта бўлса –
ғ
ҳ
марказийдан) араганда – чапдан ўнгга А – В – С.
қ
2. Очи та симлаш урилмаларида уч фазали ўзгарувчан ток шиналари уйидагича жойлашган бўлиши керак:
қ қ
қ
қ
а) йи ма ва айланма шиналар, шунингдек секция шиналарини барча турлари, шунтловчи туташтиргичлар ва
ғ
ал асимон, бир ярим ал али ва .к. схемалардаги туташтиргичлар бош трансформаторларнинг ю ори кучланиш тарафида
ҳ қ
ҳ қ
ҳ
қ
А шинага эга бўлишлари керак;
б) йи ма шиналардан ажралган ша обчалар очи та симловчи урилмаларда шундай бажарилиши керакки, уланма
ғ
ҳ
қ
қ
қ
шиналарнинг жойлашиши шиналар тарафидан трансформаторга араганда чапдан ўнгга А – В – С кўринишда бўлсин.
қ
Ячейкаларда ша обчалар шиналарининг жойлашиши уларнинг йи ма шиналарга нисбатан жойлашишидан атъий назар
ҳ
ғ
қ
бир хил бўлиши керак.
3. Ўзгармас токда шиналар уйидагича жойлашиши керак:
қ
а) йи ма шиналар вертикал жойлашганда: ю орида М, ўртада (-), пастда (+) бўлиши керак;
ғ
қ
б) йи ма шиналар горизонтал жойлашганда уларга хизмат
ғ
кўрсатиш йўлкасидан араганда энг узо да М, ўртада (-), энг
қ
қ
я инда (+) бўлиши керак;
қ
в) йи ма шиналардан ажралган шохобчалар шиналарга хизмат
ғ
кўрсатиш йўлкасидан араганда: чап шина М, ўртадаги 
қ
(-), ўнгдаги (+) бўлиши керак.
Айрим олларда 
ҳ
оидаларнинг мазкур бандини
Қ
1-3 - кичик бандларида келтирилган талаблардан четга чи иш рухсат
қ
этилади, агар уларни бажариш электр урилмани анча мураккаблаштирса (масалан, аво линия 
қ
ҳ
симларини транспозициялаш
учун подстанция я инида махсус таянчлар ўрнатиш зарур бўлганда), ёки подстанцияда икки ва ундан кўп трансформациялаш
қ
бос ичлари ўлланилаётган бўлса.
қ
қ
1.1.31. Электр ускуналари таъсиридан имоялаш учун Ўзбекистон Республикасининг «
ҳ
Радио частотали спектрлар
тў рисида
ғ
»ги онунига
Қ
, «Ўзбекистон Республикасида радиоало адан фойдаланиш оидалари»
қ
қ
ва «Телевидения ва
радиоэшиттириш дастурларини абул илишда радиоало а воситалари ёрдамида радиохала итни йў отиш учун аризалар
қ
қ
қ
қ
қ
абул илиш ва кўри
қ
қ
б чи иш
қ
тартиби а ида йўри нома»га,
ҳ қ
қ
шунингдек «Симли ало а, темир йўл сигнализация ва
қ
телемеханика урилмалари
қ
ни электр узиш линияларининг хавфли ва ала ит берувчи таъсиридан имоя оидалари»га
ҳ
қ
ҳ
қ
мувофи чоралар назарда тутилиши керак.
қ
1.1.32. Хизмат кўрсатувчи ходимлар ва бегона шахсларнинг хавфсизлиги уйидаги йўллар билан таъминланиши керак:
қ
-
керакли ва айрим олларда кучайтирилган изоляцияни ўллаш;
ҳ
қ
-
ўш изоляцияни ўллаш;
қ
қ
-
ток ўтказадиган исмларгача бўлган тегишли (хавфсиз)
қ
масофаларга амал илиш ёки ток ўтказадиган исмларни
қ
қ
беркитиш, атрофини тўсиш;
-
нотў ри операцияларни амалга оширишга ва ток ўтказадиган исмларгача киришга йўл ўймаслик учун
ғ
қ
қ
аппаратларни блокировкалаш ва атрофини ўровчи урилмаларни ишлатиш;
қ
-
тасодифан кучланиш остида олган электр
қ
ускуналар исмларини ва электр тармо ларнинг шикастланган
қ
қ
исмларини ишончли ва тез
қ
ишловчи автоматик ўчириш, шу жумладан имоявий ўчириш;
ҳ
-
изоляция шикастланиши туфайли кучланиш остида олиши мумкин бўлган электр ускуналар корпусларини ва
қ
электр урилма
қ
лар элементларини ерга улаш ёки ноль симига улаш;
-
потенциалларни тенглаштириш;
-
ажратувчи трансформаторларни ўллаш;
қ
-
42 В ва ундан паст бўлган 50 Гц частотасидаги ўзгарувчан токни кучланишини ва
-
110 В ва ундан паст бўлган ўзгармас ток кучланишини ўллаш;
қ
-
ого лантирувчи сигнализация, ёзувлар ва плакатлар
ҳ
ни ўллаш;
қ
-
электр майдонлари кучланганлигини пасайтирувчи урилмаларни
қ
ўллаш;
қ
-
имоя воситаларидан ва мосламалардан фойдаланиш, шу жумладан кучланганлиги рухсат этилган меъёрлардан
ҳ
орти бўлган электр 
қ
урилма
қ
ларда электр майдонининг таъсиридан имояланишда фойдаланиш билан.
ҳ
1.1.33. урилмалари
Қ
1000 В гача бўлган электр хоналарда тегиб кетишдан имояланмаган изоляция илинмаган ва
ҳ
қ
изоляция илинган ток ўтказувчи исмларни ишлатишга рухсат этилади, агар бундай имоя ма аллий шароитларга кўра
қ
қ
ҳ
ҳ
андайдир бош а ма садлар учун (масалан, механик таъсирлардан имоя илиш учун) зарур бўлмаса. Бунда тегиб кетиши
қ
қ
қ
ҳ
қ
мумкин бўлган исмлар шундай жойлаштирилиши керакки, нормал равишда хизмат кўрсатиш жараёни уларга тегиб кетиш
қ
хавфи билан бо ланган бўлмасин.
ғ
1.1.34. Яшаш, жамоат ва шунга ўхшаш хоналарда ток ўтказадиган исмларни
қ
тўсиш ва ёпиш учун хизмат иладиган
қ
урилма
қ
лар яхлит бўлиши керак; ишлаб чи ариш хоналарида ва электр хоналарида
қ
бу урилма
қ
ларни яхлит, тўрли ёки
тешикли бўлишига рухсат этилади.
14

---

Тўсиб ўювчи ва ёпиб ўювчи
қ
қ
урилма
қ
лар шундай бажарилиши керакки, уларни олиб ўйиш ёки очиш фа атгина
қ
қ
калитлар ёки асбоблар ёрдамида мумкин бўлсин.
1.1.35. амма
Ҳ
тўсиш ва ёпиш урилмалар
қ
и ма аллий шароитларга мувофи етарли механик муста камликка эга
ҳ
қ
ҳ
бўлишлари керак. 1000 В дан ю ори кучланишда металл
қ
и тўсувчи ва ёпувчи урилма
қ
ларнинг алинлиги 1 мм дан кам
қ
бўлмаслиги керак. Симлар ва кабелларни механик шикастланишдан имоя
ҳ
илиш
қ
га мўлжалланган урилмалар
қ
иложи
борича машиналар, аппаратлар ва асбоблар ичкарисига киритилиши керак.
1.1.36. Хизмат кўрсатувчи ходимларни электр токидан шикастланишидан, электр ёйи таъсиридан ва .к.дан имоя
ҳ
ҳ
илиш
қ
учун барча электр урилмалар
қ
имоя
ҳ
илиш
қ
воситалари билан таъминланган бўлиши керак, шунингдек, “Электр
урилмалар
қ
ида фойдаланиладиган химоя воситаларини ўллаш
қ
ва синаш оидалари
қ
”га мувофи биринчи ёрдам бериш
қ
воситалари билан ам таъминланган бўлиши 
ҳ
шарт.
1.1.37. Мой тўлдирилган аппаратлар ва кабеллар амда мойлар, лаклар, битумлар ва .к.лар билан
ҳ
ҳ
опланган
қ
ва
сингдирилган электр ускунага эга бўлган электр урилма
қ
ларнинг ён ин ва портлаш хавфсизлиги ЭУТ
ғ
Қ
нинг тегишли
бобларида келтирилган талабларни бажарилиши билан таъминланади. Ушбу кўрсатилган электр урилмани
қ
эксплуатация
илишга 
қ
топширилаётганда амалдаги низомларга мувофи ён инга арши воситалар ва 
қ
ғ
қ
инвентарлар билан таъминланиши
шарт.
Электр ускуналар, электр урилмалар
қ
, электр аппаратлари, алока аппаратлари ва ш.ў.нинг зилзилага бардошлиги
сейсмик худудларга ў
қ
йилган талабларга жавоб бериши керак.