Электр таъминоти тизими ҳақида янги маълумотлар ва мавзуга оид янгиликлар киритилади

1.1.2. Электр тизимларида ички ва коммутация ўта кучланишлари
Электр кучланишларининг изоляция мустаҳкамлиги номинал кучланишлар ва электр узатиш линиясининг узунлигига қараб танланади. Электр тизимларида пайдо булувчи ички ўта кучланишлар икки турга бўлинади:

1. 
   Ўзгич, қисқа тўташтиргич, сақлагичлар ва ажратгичлар ҳосил қилувчи ўткинчи жараёнлар билан юз берадиган коммутацион ўта кучланишлари.
   
2. 
   Электр тизимларида резонанс тебранишлари билан боғлиқ бўлган резонанс ўта кучланиши, бу ўта кучланишлар ўз навбатида қуйидаги ўта кучланишларга бўлинади. Коммутацион ва резонанс ўта кучланишлар:
   
   1. 
      Коммутация ўта кучланиши. Бу ўта кучланиш 3 турга бўлинади:
      
      1. 
         сиғим юкламали, яъни салт ишлаётган узоқдаги тармоқни ва конденсатор батареясини ажратишдан ҳосил бўлган ўта кучланиш;
         
      2. 
         Катта узунликдаги линияни қўшиш ва автоматик қайта улаш (АПВ) пайтида ҳосил булган ўта кучланиш;
         
      3. 
         Кичик индуктив токни ва салт ишлаётган трансформатор, асинхрон двигатель ва реакторларни ажратишда ҳосил бўлган ўта кучланишлар.
         
   2. 
      Резонанс ўта кучланиш:
      
      1. 
         Саноат шароитида узоқ мавсумда электр узатиш линияларининг симметрик ва носимметрик режимларида ишлашидан ҳосил бўлган ўта кучланишлар;
         
      2. 
         Электр двигателларининг симметрик режимда ўз-ўзидан уйгониши натижасида ҳосил бўлувчи ўта кучланишлар.
         
      3. 
         Носимметрик режимли юкори гармоникаларда ҳосил бўлувчи ўта кучланиш;
         
      4. 
         Юқори ва паст гармоникаларда магнит ўтказгич параметрларининг ночизиқли ҳолатда ҳосил бўлган феррорезонанс ўта кучланиш.
         

Ўткинчи жараён пайтида исталган максимал кучланиш қуйидагича аниқланади:

бу ифодада К_зб – зарбавий коэффициент;
К_ўр- ўрнатма коэффициенти;
К_п=К_зб К_ўр- ички ўта кучланишнинг карралигини билдиради.
Хар кандай тармоқни улаш деярли катта бўлмаган коммутацион ўта кучланишга олиб келади. Қуйидаги схема ёрдамида коммутацион ўта кучланиш хусусиятларни тушунтириш мумкин.

Бу схемада қаршилиги R_л бўлган электр узатиш линияси реактив каршилиги Х орқали ўзгарувчан синусоидал кучланишли манбага уланган.
Узунлиги 200-300 км га тенг элекр тармоқларида ҳосил бўлувчи ўта кучланишни ҳимоялаш учун Т шаклидаги схема, узунлиги 300-400 км ва ундан кўпрок линиялар учун П шаклидаги схемалардан фойдаланилади:
Умумий тебраниш контурдаги конденсатор кучланиши қуйидагича топилади:

Ўзгарувчан кучланиш манбаи ўта кучланиши қиймати қуйидагича аниқланади:

бу ифодада, δ – сўниш коэффициенти.
Уланган конденсатордаги кучланишнинг максимал киймати шу контурнинг хусусий частотаси ω₀ га боғлиқ бўлади.
Тажрибалар шуни кўрсатадики, коммутация пайтида фаза бурчаги сакраш билан ўзгаради. Коммутацион ўта кучланиш бу тебраниш контуридаги конденсарда тешилиш пайтида энг катта кийматга эришади. Конденсатордаги максимал кучланиш қуйидагича аниқланади:


Линия бошланишидаги ток ва кучланиш ҳамда линия охиридаги ток ва кучланиш орасидаги боғлиқликни ифодаловчи тенглама қуйидагича келтирилади:


Кўрилаётган схемада sinλ=0 бўлганлиги учун тенгламалар қуйидаги кўринишга эга:


Агар линия узинлиги 1500 км бўлса кириш каршилиги сиғим характерга эга бўлади. У ҳолда линия бошидаги кучланишни қуйидагича ёзиш мумкин: