Elektr kontaktlari

3. ELEKTR KONTAKTLARI. 
 
Elektr kontakti deb elektr tokini o‘tkaza oluvchi ikki o‘tkazgichning 
ulanishiga aytiladi.O‘tkazgichlarning bir-biriga tegib turgan va tok 
o‘tkazaetgan kismini kontakt deb ataladi
. O„tgazgichlarni esa kontakt detallari 
deyiladi. Elektr kontaktlari xar bir elektr apparatida bulib, ularning kontakt 
elementlari apparatning kullanish doirasi uning kontaktlariga beriladigan 
kuchlanish va tokning qiymatlaridan kelib chiqgan xolda xar xil xajm va 
kattaliklarda ishlanadi. Elektr kontaktining kontakt elementi qanchalik sillik qilib 
ishlanmasin uni yuzani kattalashtirib qaralganda mikronlarda ko„rinadigan 
notekisliklar bo„ladi. SHu sababli kontakt ulanganida elektr toki kontakt 
yuzasining bir-biriga tegib turgan qismlardangina o„tadi. Kontakt yuzasini ideal 
xolatda silliq qilib ishlash imkoni yuk. Kontakt yuzasining bir qismida
kattalashtirilgan xolatdagi ko„rinishni ko„rib chiqamiz. 
3.1-RASM 3.2-RASM 
(1.13-rasmda) ko„p nuqtali kontaktda bir-biriga tegib turgan qismlaridan tok 
yullarining o„tishi ko„rsatilgan. (1.14-rasm) da bir nuqtali kontakt qirqimini 
kattalashtirilgani ko„rsatilgan. Ikkala rasmda xam o„tkazgichda kelayotgan 
toklarni yuli o„zgaryapti bundan kelib chiqgan xolda aytamizki kontakt qismidagi 
o„tkazuvchanlik, nisbiy qarshilik muxim axamiyat tutadi. Ularda xisoblash uchun 
quyidagi tenglarda foydalanamiz. Bir nuqtali radiusi A ga teng bo„lgan kontakt 
uchun, yuzaning plastik deformatsiyalanishida topamiz.
πa
2
=R
kont 
/ σ (2.11).

---

R
kont
- kontaktning bosilish kuchi σ-materialning kontakt ezilishiga 
ko„rsatadigan qarshilik kuchi. Kontakt bir-biriga urilganda kontakt maydonining 
yuzasi o„zgaradi. Uning tegib turgan qismidagi nisbiy qarshilik quyidagi
tenglamadan xisoblab topiladi.
Rst=ρ/2a (2.12)
ρ-kontakt materialining nisbiy qarshiligi xajmidan 13 ning katta bo„lgan 
xolda 5 % aniqlikgacha bo„lgan tenglik o„rinlidir Amalietda ko„pchilik xollarda 
bu shart bajariladi. (1)da a radiusni topib , (2) ga qo„yamiz va bir nuqtali
kontakt uchun .kontakt elementining nisbiy qarshiligidan topamiz. 
Rst = ρ√ π σ / 2√ R
kont = 
k
1
/ P
1/2
kont
(2.13) 
bir nuqtali kontakt asosan kichik to„plarda qo„llaniladi. Katta toklarda esa 
ko„p nuqtali kontaktlar qo„llaniladi, ularda kontakt yuzasining tegish nuqtalari 
ko„p bo„lganligi sababli kontaktlar bir-biriga urilganda bu nuqtalarning xajmi
murakkab qonun buyicha o„zgaradi. Bunday xolatda kontaktning nisbiy qarshiligi 
quyidagicha topiladi. 
Elektr kontaktlari ishlaganda ularning yuzasida atrof muxitdagi kislorod 
va boshqa gazlarning ta‟siri ostida kimeviy qobiqlar xosil bo„ladi. Bular kontakt 
materiali bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib nisbiy o„tkazuvchanligi juda past 
bo„lgan plenka xosil qiladi. Buning oqibatida kantaktning o„tkazuvchanligi pasayib 
qo„yilgan talablarga javob bermay qoladi. Kantakt yaxshi ishlashi uchun unga 
qattiqroq urilish xosil qilish yoki kantaktda bir necha bor ishlatib berish kerak. 
SHu sababli kichik toklarga mo„ljallangan kontaktlar , qimmatbaxo, noyob
metallardan ishlanadi. Katta tokga mo„ljallangan kontaktda esa bunga qo„shimcha
ravishda kontaktning ish jarayonida uning yuzasida sirpanish xosil qilinadi. 
YA‟ni kontakt ulanayotganda birlamchilari ikkinchisini yuzidan ozgina 
ishqalanadi yoki sirpanadi. Buning natijasida kimeviy qobik emirilib kontaktni 
o„tkazuvchanligi tiklanadi. Kontaktdan katta tok o„tganda unda kuchlanish 
pasayishi ortib boradi. Buning natijasida kontakt qiziydi. Uning o„tkazuvchanligi
o„zgaradi. Buning tasvirini elektr kontaktning o„tkazuvchanlik kontakti 
xarakteristikasida ko„rish mumkin. 
3.3-RASM
Erish kuchlanishi –Ue 
YUmshatish kuchlanishi-Vyu 
Kontakt xaroratining oshib borishi natijasida uning kontakt nuqtalaridagi 
xarorat yumshash xaroratiga etadi. Kuchlanish esa yumshatish kuchlanishiga 
etadi. Kontakt xaroratining bundan keyingi o„sib borishidan uning o„tkazish 

---

qarshiligi pasayib ketadi. Bu xolatda kontakt materiali rekrestalitsssiyaga 
uchraydi. Kontakt nuqtalarining xarorati erish xaroratiga etadi. Kuchlanish esa 
erish kuchlanishiga etadi. To„g„ri xisoblangan kontaktlarda xarorat yumshash
xaroratidan oshmasligi kerak. SHunda kontakt tug„ri ishlayotgan bo„ladi.