Elektr energiyasini uzatish

Kichik kuchlanishlarni qo’llash.Elektr tok havfsizligini ta’minlash maqsadida 42V va undan kam bo’lgan kuchlanish qo’llaniladi.
Inson tanasidan o’tayotgan tok, kuchlanish va tanani qarshiligi bilan aniqlanadi. Qarshilik orqali kam miqdordagi kuchlanishda, kam miqdordagi tok o’tadi. Agar tok o’tishni proporsional emasligini hisobga olinsa bu tok ya’nada kamayadi.

13.REAKTIV QUVVATNI AVTOMATIK ROSTLASH

Elektr qurilmalarida qo’llanib kelayotgan himoya choralari shartli ravishda ikki guruhga bo’linishi mumkin: elektr qurilmalarni meyori ish sharoitlariga havfsizligini ta’minlash va avariya holatidagi sharoitlarini havfsizligini taminlash.

Meyoriy ish sharoitlarida havfsizlikni taminlash choralari quyidagicha; izolyatsiya, tok o’tkazuvchi qismlarni oldiga to’siqlar o’rnatish; havfsizlik blokirovkalarni qo’llash; orentasiyani ta’minlash; elektr tarmoqlarni yerdan izolyatsiyalash; yerga ulanib qolgan tokni hajm qismini kompensatsiyalash; himoyalovchi qisqa tutashuv tashkil qilish; kichik kuchlanishni qo’llash; izolyatsiyalangan maydonchalarni qo’llash; potensiallarni tenglashtirish.
Avariya sharoitida (izolyatsiya lat olgan sababli tok yurmaydigan qismlarga kuchlanishni o’tib ketishi) ishlab turgan elektr qurilmani havfsizligini ta’minlashda quyidagi choralar qo’llaniladi: himoyalovchi yerga ulash (zazemleniya); nollanish (zanuleniya); himoyalovchi o’chirish; ikki qavatli izolyatsiyani qo’llash; ish joyini izolyatsiyalash; baland kuchlanishdan past kuchlanishga o’tishida himoya choralrini qo’llash.
Elektr qurilmalarni turlariga, oziqa manbai sharoitlariga (kuchlanish qiymatlari, neytral holati) va ishlatish sharoitlariga (atrof muhit) qarab havfsizlik taminlashida jamlanganlik choralari qo’llaniladi.
Elektr izolyatsiya bu dielektrik qatlami (tok o’tkazmaydigan qatlam), yoki dielektrkdan tayyorlangan uskunani izolyatsiyasi, yoki tok o’tkazuvchi elementlarni boshqa qismlardan ajratilib qo’yish.
Elektr uskunalarida quyidagi izolyatsiya turlari qo’llaniladi:
-ishchi izolyatsiya elektr qurilmalarini tok o’tuvchi qismlaridagi havfsizligini ta’minlovchi elektr izolyatsiyasi;
-qo’shimcha izolyatsiya-ishchi izolyatsiyani lat olishi havfi bo’lsa, elektr qurilmani himoyalash uchun qo’llaniladigan qo’shimcha
izolyatsiyasi;
-ikki qavatli izolyatsiya ishchi va qo’shimcha izolyatsiyalardan tashkil topgan izolyatsiya;
-puhtalangan izolyatsiya ikki qavatli izolyatsiyani darajasiga ega bo’lgan, yahsxilangan ishchi izolyatsiyasi;
Izolyatsiyani elektr sxemasi uchta parallel ulangan shohchalaridan iborat.
Birinchi shoxchada-kondetsatordan (C1) iborat. Dielektrik izolyasiyasini o’tkazuvchanligini hajmi bilan tavsiflanadi va geometrik o’lchamlari bilan aniqlanadigan. Kuchlanish paydo bo’lishi bilan kondetsator zaryadiga teng bo’lgan, dielektik polyarizasiya tok hоsil bo’ladi. Undan o’tayotgan tok impuls hosiyat ega bo’lib-tezkor polyarizatsiya toki ( i b.pol ) deb ataladi.
Ikkinchi shoxchada-ketma-ket ulangan kondensator (C2) bilan faol qarshiligi (R2) joylashgan. Bu shoxcha polyarizasiya jarayonini asta-sekin o’tish bilan tavsiflanadi. Kondensator (C2) izolyasiyani tuzilishi va dielektrik hususiyatlariga bog’liq. Kondensator (C2) vaqt-vaqti bilan o’qlanib (zaryadkalanib) turadi va shu vaqt zanjirni doimiy vaqti (t=R2C2) bilan aniqlanadi. O’qlanish vaqti ko’paygan sari shunchalik qarshilikni
(R2) qiymati katta bo’ladi, ya’ni dielektirik xossalarini sifati yahshi bo’ladi. Shu shohchadan o’tayotgan tok polyarizatsiya toki deb ataladi va vaqt o’tishi bilan sekin kamayib boradi.

14. ENERGIYA TEJAMKORLIGI VA EKOLOGIYA

Nollashtirish tizimi o’ziga quyidagi elеmеntlarni qamrab oladi: nol o’tkazgichi, oziqa manbaini nеytralini yеrga ulash qurilmasi va nol o’tkazgichni yеrga qayta ulash.

Nol o’tkazgichni vazifasi faza qobiqqa tutatishi zahoti kichik qarshiligiga ega bo`lgan zanjirni hosil qilish va shu himoya tok uskunani ishga tushirish.
Oziqa manbai nеytrallini yеrga ulash maqsadida faza yеrga ulanib qolgan holatida nol o’tkazgichni kuchlanishi pasayishini yеrga nisbatan ta’minlanadi.
Nol o’tkazgichni qayta yеrga ulash–nol o’tkazgichni barcha uzunligi davomida ma’lum masofa oralab bir nеcha marta yеrga ulab qo’yish.
Buzilgan asbob-uskunani o’chirishga yerga qayta ulash ta’sir etmaydi. Lеkin faza qobig’i bilan tutatishi nol o’tkazgichni va nollangan asbob-uskunani kuchlanishlarini pasayishiga yеrga nisbatan olib kеladi.
Me’yoriy ishlash holatida va nol o’tkazgich uzilgan holatida ham, nol o’tkazgichni qayta yеrga ulanmagan tarmoqda, faza qobiqqa tutashib qolgan vaqtida nol o’tkazgichni qismi va unga ulangan asbob-uskunani tutashuv joyidagi kеyingi joylarida quyidagi kuchlanish hosil bo’ladi:
UH = Ik R0
bu yеrda: I<sub>k</sub> - faza-nol sirtmoqdan o’tayotgan tok;
Buzilgan asbob- uskunani ulangan nuqtasi va transformator orasidagi bo’lgan nol o’tkazgichni potеntsiali asta-sеkin pasayib nolgacha yetib boradi.
Nol o’tkazgichni uzilgan nuqtasi va undan kеyingi joylarida faza qobiq bilan tutashgan vaqtida nol o’tkazgichni potеntsiali va unga ulangan asbob-uskunalarini potеntsiali quyidagicha taqsimlanadi. Yеrga qayta ulash bo’lmagan tarmoqlarda nol o’tkazgich uzilgan nuqtadan kеyingi joylarida nol o’tkazgichni va ulangan asbob-uskunani potеntsiali tarmoqdagi faza kuchlanishiga tеng bo’ladi, uzilgan nuqtagacha esa nolga. Qayta yеrga ulangan tarmoqlarda nol o’tkazgichni va ulangan asbob- uskunani uzilgan nuktasidan kеyingi joylarida tutatish tok va yеrga qayta ulash qarshiligi bilan tavsiflanadi: I<sub>e</sub> R<sub>n</sub> biroq uzilgan nuqtagacha esa tutashuv toki bilan yеrga ulash qurilmasini ishchi qarshiligi bilan I<sub>e</sub> R<sub>o</sub> tavsiflanadi.
Havfsizligini ta’minlash maqsadiga buzilgan asbob-uskunani zudlik bilan o’chirishni talab qilinadi, shu uchun nollashtirishni qo’yilgan asosiy talabi-maksimal himoya tokni zudlik bilan ishga tushirish.
O’tkazgich zanjiri har bir qobiqdan oziqa manbai neytralligacha uzliksizni ta’minlash maqsadida nol o’tkazgichni har bir ulangan joyni payvandlash yoki bolt yordamida biriktirilishi lozim. Nol zanjirini uzluksiz ta’minlash maqsadida nol o’tkazgichlarga o’chirg’ich va saqlagich o’rnatish qat’iy man etiladi. Faqat, nollashtirish o’tkazgichni o’chirishi bilan birga barcha fazalar o`tkazgichlari o’chiradigan o’chirgichlarni qo’llashga ruxsat etiladi.
Qadamli kuchlanish yеrga ulangan nuqtasida eng katta mе’yoriga ega va asta-sеkin uzoqlashgan sari, kamayib boradi va yеyilish zonasini chеgarasida nolga tеng bo’lib qoladi va insonni qadami qanchalik katta bo’lsa, shunchalik qadamli kuchlanishi ham ko’payadi.
15. ZAMONAVIY ENERGIYA TEJOVCHI TEXNOLOGIYALAR


Hozirgi vaqtda energiya tejash, iste'dodlarni tejash, avtomatlashtirish, aql va elektromexanik integratsiyaning asosi sifatida energiya elektroniği yuqori chastotali dastur texnologiyasi, modulli apparat tuzilishi va yashil mahsulotning ishlashi yo'nalishida rivojlanmoqda. Yaqin kelajakda energiya elektron texnologiyasi energiya texnologiyasini etuk, iqtisodiy va amaliy qiladi va yuqori samaradorlik va yuqori sifatli elektr energiyasining kombinatsiyasiga erishadi. 1. Elektr energetikasi texnologiyasini rivojlantirish Zamonaviy elektrotexnika texnologiyasini rivojlantirish yo'nalishi - bu past chastotali texnologiyani muammolarni hal qilishga qaratilgan an'anaviy elektr elektronikasidan yuqori chastotali texnologiyalarga yo'naltirilgan zamonaviy elektr elektronikasiga o'tish. Quvvatli elektronika texnologiyasi 50-yillarning oxiri va 60-yillarning boshlarida kremniy rektifikator qurilmalaridan boshlandi. Uning rivojlanishi rektifikator davri, inverter davri va chastota konvertori davrini ketma-ket boshdan kechirdi va ko'plab yangi sohalarda quvvat elektron texnologiyalarini qo'llashni rag'batlantirdi. 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshlarida yuqori chastotali, yuqori voltli va katta tokni birlashtirgan MOSFET va IGBT quvvatlari bilan ifodalangan quvvatli yarimo'tkazgichli kompozit qurilmalar 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshlarida ishlab chiqilgan bo'lib, bu an'anaviy elektr elektronika texnologiyasi zamonaviy elektr elektronika davri. 1.1 Rektifikatorlar davrida yuqori quvvatli sanoat elektr energiyasi quvvat chastotasi (50Hz) o'zgaruvchan tok generatorlari bilan ta'minlanadi, ammo elektr energiyasining taxminan 20% doimiy ravishda iste'mol qilinadi, ularning eng tipik qismi elektroliz (rangli metallar) va kimyoviy xom ashyo doimiy elektrolizni talab qiladi), tortish kuchi (elektrovoz, elektrovozli dizel lokomotiv, metro lokomotivi, shahar trolleybusi va boshqalar) va doimiy qo'zg'aysan (po'lat prokat, qog'oz tayyorlash va boshqalar) uchta asosiy yo'nalishdir. Yuqori quvvatli silikon rektifikatorlari yuqori chastotali quvvat chastotasini o'zgaruvchan tokni to'g'ridan-to'g'ri oqimga aylantirishi mumkin. Shuning uchun, 1960-70 yillarda katta quvvatli kremniy rektifikatorlari va tiristorlarini yaratish va qo'llash juda rivojlangan. O'sha paytda Xitoyda kremniy rektifikator fabrikalarining keng miqyosda tashkil etilishi avj olgan edi. Hozirgi vaqtda mamlakatda kremniy rektifikatorlar ishlab chiqaradigan katta va kichik yarimo'tkazgich ishlab chiqaruvchilar o'sha davrning mahsulotidir. 1.2 Inverterlar davri 1970-yillarda butun dunyoda energiya inqirozi yuz berdi va o'zgaruvchan tok motorlari' chastotali konversiya tezligi ularning energiya tejaydigan ajoyib ta'siri tufayli tez rivojlandi. O'zgaruvchan chastotali tezlikni tartibga solishning asosiy texnologiyasi to'g'ridan-to'g'ri oqimni 0-100Hz gacha o'zgaruvchan tokka aylantirishdir. 1970-80-yillarda, o'zgaruvchan chastotali tezlikni tartibga solish moslamalari ommalashtirilishi bilan yuqori quvvatli invertorlar uchun ishlatiladigan tiristorlar, ulkan quvvatli tranzistorlar (GTR) va eshiklarni o'chirish tiristorlari (GT0) o'sha paytda quvvatli elektron qurilmalarning qahramonlariga aylandi. Shunga o'xshash dasturlarga yuqori voltli shahar chiqishi, statik reaktiv quvvat dinamik kompensatsiyasi va boshqalar kiradi. Ayni paytda elektr elektroniği texnologiyasi rektifikatsiya va teskari yo'nalishga erishdi, ammo ish chastotasi past, faqat past chastota diapazoni bilan cheklangan. 1.3 Chastotali konvertorlar davri 1980-yillarda katta va juda keng ko'lamli integral mikrosxemalar texnologiyasining jadal rivojlanishi zamonaviy elektrotexnika texnologiyalarini rivojlantirishga asos yaratdi. Integral mikrosxemalar texnologiyasini va yuqori voltli va yuqori tok texnologiyasini nozik ravishda qayta ishlash texnologiyasini organik ravishda birlashtirib, to'liq boshqariladigan quvvat moslamalarining yangi partiyasi paydo bo'ldi, birinchi navbatda, kuchga ega MOSFETlar paydo bo'ldi, bu kichiklarning rivojlanishiga olib keldi va yuqori chastotalarga o'rta quvvatli quvvat manbalari, keyin esa izolyatsiya qilingan eshiklar. Bipolyar tranzistorlarning (IGBT) paydo bo'lishi katta va o'rta quvvat manbalarini yuqori chastotalarda rivojlantirish imkoniyatlarini yaratdi. MOSFET va IGBT ning ketma-ket ko'rinishi an'anaviy elektr elektronikasidan zamonaviy elektr elektronikasiga o'tish belgisidir. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, 1995 yil oxiriga kelib MOSFET va GTR quvvatlari yarimo'tkazgichli qurilmalar bozorida teng ulushga ega bo'lishdi va quvvat elektroniği sohasida GTRlarni almashtirish uchun IGBTlardan foydalanish o'z yakuniga etdi.