Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

U

r



I

1



Lsin



I

2



Msin



.    

 

Kelib  chiqadiki,  o’zaro  induktivlik  hisobiga  kuchlanish  yo’qotilishi 

xuddi  shunday  induktiv  qarshilikli  oddiy  reaktordagiga  qaraganda  oz.  Bu 

ikkilangan reaktorni guruhli sifatida effektiv qo’llanilishiga imkon beradi. 

Eks’luatatsiyada  shoxlarni  tekis  yuklashga  intilish  kerak  (I

1



I

2



I),  unda 

har 

biri 

uchun 

bir 

xil 

sharoit 

bo’ladi:            



U

r



(I



L



I



M)sin



I



L(1



k

al.

)sin



, 

bunda  k

al.



M



L



reaktor  chulg’amlarini  aloqa  koeffitsienti.  Odatda 

k

al



0,4



0,6 bo’lgan reaktor tayyorlanadi. 

Elektr uskunalarida ichkarida va tashqarida o’rnatish uchun alyumin 

chulg’amli ikkilangan RBS turdagi beton reaktorlar keng qo’llaniladi. 

Zanjir ishini normal rejimida kuchlanishni sezilarli yo’qotilishi katta 

qarshilikli  reaktorlarni  o’rnatilishiga  yo’l  qo’ymaydi,  sh.u.  KT  tokini 

---

 

42 

anchagina  cheklash  kerakligida  maxsus  murakkabroq  inertsiyasiz  tok 

cheklovchilar ishlab chiqiladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

30-Rasm. Inertsiyasiz tok cheklovchi uskuna sxemasi varianti: R



katta 

induktiv qarshilikli reaktor; S



reaktor bilan rezonans hosil qiluvchi sig’im. 

 

KT  da  sig’im  orqali  tok  va  kuchlanish  tushuvi  ko’’ayadi,  demak, 

induktivlikdagi  kuchlanish  ham  ko’’ayadi.  Induktivlik  to’yinish  rejimiga 

o’tadi,  qarshiligini  keskin  kamaytiradi  va  sig’imni  tutashtiradi,  KT  toki 

kom’ensatsiyalanmagan reaktor bilan cheklanadi. 

 

Reaktorlar  nominal  kuchlanish,  tok  va  induktiv  qarshilik  bo’yicha 

tanlanadi. 

Razryadniklar. 

Yashin 

o’ta 

kuchlanishlaridan 

uskunalarni 

razryadniklar  himoyalaydi  (rasm  1).  Eng  oddiy  turi



uchqun  oralig’i,  ikki 

elektrodlardan 

iborat: 

biri 

himoyalanaetgan 

obhektga 

ulanadi, 

ikkinchisi



zaminlagichga. 

Uchqun 

oralig’i 

im’ulg’s 

razryad 

kuchlanishidan  katta  kuchlanish  ‘aydo  bo’lganda  teshiladi  va  uskunani 

himoyalaydi. Ammo, uchqun oralig’ini xarakteristikasi elektrodlar xolatiga 

va  atmosfera  sharoitlariga  bog’liq  va  oraliq  ishlaganda  tarmoqda  havfli 

qisqa  tutashuv  ‘aydo  bo’ladi.  SH.u.  yashin  o’ta  kuchlanishlaridan  asosiy 

himoya 



 razryadniklar: trubkali va ventilli.  

Trubkalilar 

oddiy 

va 

arzon, 

liniyalarga, 

‘odstantsiyalarga 

yaqinlashishlarga  o’rnatiladi  va  izolyatsiyani  himoyalash  hamda 

‘odstantsiya  izolyatsiyasini  himoyalovchi  qo’shimcha  vositasi  sifatida 

xizmat qiladi.  

Ventillilar  mukammalroq,  ammo  qimmatroqdir.  Ular  ‘odstantsiya 

izolyatsiyasini  himoyalaydi  va  yig’ma  shinalarga  havoli  liniyalar  ulangan 

bo’lsa  ularda,  avtotransformatorlarni  yuqori  va  o’rta  kuchlanish 

chiqishlarida,  agar  shinalardagi  razryadniklar  uskunalarni  lozim  darajada 

himoyasini  tahminlamasa  kuch  transformatorlarni  va  alohida  liniyalarni 

zanjirlarida,  izolyatsiyalangan  neytral  bilan  ishlashga  yo’l  qo’yadigan 

110



220 kV transformatorlarni neytrallarida o’rnatiladi. 

---

 

43 

 

Trubkali razryadnik fibradan (RT turdagilar) yoki vini’lastdan (RTV 

turdagilar)  yasalgan  gaz  generatsiyalovchi  trubka,  ichki  yoy  so’ndiruvchi 

va  tashqi  uchqun  oralig’idan  iborat.  Ishlaganda  razryadnik  faqat  o’ta 

kuchlanishni  im’ulg’s  tokini  emas,  sanoat  chastotadagi  tokni  ham 

o’tkazadi.  Razryadnik  sanoat  chastotadagi  tok  noldan  o’tayotganda  ichki 

oraliqdagi 

yoyni 

so’ndirishi 

kerak. 

Trubkali 

razryadnikni 

kamchiligi



yoyni  ishonchli  so’ndirish  xududini  chegaralovchi  sanoat 

chastotadagi  tokni  ruxsat  etilgan  ‘astki  va  uch  sterjenliligida  yuqoridagi 

chegaralari mavjudligi. 

 

Elektr  uskunalarini  izolyatsiyasini  effektiv  himoyalash  uchun 

izolyatsiyani  im’ulg’sli  volg’t-am’er  xarakteristikasi  hamma  nuqtalarda 

razryadnikni  mos  xarakteristikasidan  yuqorida  yotishi  kerak.  Trubkali 

razryadnik tik xarakteristikalarga ega va sh.u. nisbatan qiya xarakteristikali 

transformator, uzgich va elektr mashinalarini himoyalashga yaramaydi. Bu 

xollarda  kerak  xarakteristikalarga  ventilli  razryadniklar  ega.  Ular  ko’’ 

martali  uchqun  oralig’i  va  u  bilan  ketma-ket  ulangan  rezistorga  ega. 

Rezistor  nochiziq  ishchi  xarakteristikali  bulib  germetik  chinni  tsilindrga 

qo’yilgan. 

 

Energotizimlarda 

RVS 

(ventil 

stantsiyali), 

 

RV’ 

(ventilli 

‘odstantsiyali),  RVM  (ventil  magnitli),  RVMG  (ventil  magnitli 

so’ndiruvchili), 

RVMK 

(ventilli, 

yoyni 

magnitli 

so’ndirishli, 

kombinatsiyalangan)  va  RVVM  (ventilli  aylanuvchan  mashinalar  uchun) 

turlardagi razryadniklardan foydalaniladi. 

Standartga  binoan  vazifasi  bo’yicha  razryadniklar  to’rtta  guruhlarga 

bo’linadi: 

1 

(og’ir 

rejimli)



yashinli 

va 

kommutatsion 

o’ta 

kuchlanishlardan  himoyalash  uchun;  2,  3  va  4  (engil  rejimli)



asosan 

yashinli o’ta kuchlanishlardan himoyalash uchun. 

Ventilli  razryadniklarni  asosiy  ‘arametrlari:  im’ulg’sli  teshilish 

kuchlanishi  u