Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

Mahruza.8 Reaktorlar, razryadniklar va
o’lchov jixozlari

Reaktorlar. Reaktorlar elektr uskunalarida qisqa tutashuv toklarini cheklash uchun xizmat qiladi, shuningdek shikastlanish reaktorlardan keyin sodir bo’lganda shinalardagi kuchlanishni mahlum darajada ushlab turishga imkon beradi.

Reaktorlarni asosiy qo’llanish soxasi 6-10 kV li elektr tarmoqlar. Tok cheklovchi reaktorlar 35 kV va undan yuqori kuchlanishli uskunalarda, shuningdek 1000 V dan kichik kuchlanishda ham qo’llaniladi.
Reaktor - magnit materialidan tayyyorlangan o’zakka ega bo’lmagan induktiv g’altak. SH.u. u o’tayotgan tok kattaligiga bog’liq bo’lmagan doimiy induktiv qarshilikka ega.
Katta quvvatli va mashul liniyalar uchun odatda individual reaktorlar (1a-rasm) qo’llaniladi. Reaktor orqali liniyalar guruhi tahminlansa (masalan, o’z ehtiyoj tizimi), uni guruhli deyiladi ( 1b-rasm). Taqsimlash qurilmalari sektsiyalari orasiga ulanadigan reaktor sektsiya reaktori deyiladi (3v rasm).

28-rasm. Reaktorlarni ulash sxemalari: a- yakka; b- guruhli; v- sektsiyali reaktor.

Reaktorning asosiy ‘arametri induktiv qarshilik
x_rwL x_r% 100
bunda I_nom,, U_nom - reaktorning nominal tok va kuchlanishi.
Odatdagi konstruktsiyali reaktorlar bilan birga ikkilangan reaktorlar qo’llaniladi. Konstruktsiyasi jihatdan ular oddiy reaktorga o’xshash, lekin chulg’amini o’rtasidagi nuqtadan qo’shimcha sim chiqarilgan. Ikkilangan reaktorlarni qo’llashda manba o’rtadagi nuqtaga, istehmolchilar esa ikki chetki tomonlarga ulanishi mumkin yoki aksincha.

29-rasm. Ikkilangan reaktorni ulanish sxemalari.

Ikkilangan reaktor afzalligi - ulanish sxemasi va chulg’amlardagi tokning yo’nalishiga qarab, uni induktiv qarshiligi ko’’ayishi yoki kamayishi. Bu xususiyatdan odatda normal xolatda kuchlanishni ‘asayishini kamaytirish va qisqa tutashuvda toklarni cheklash uchun foydalaniladi.

Reaktor shoxlari bir xil nominal I_nom. tokka, o’rta chiqishi esa shoxni ikkilangan 2I_nom. nominal tokiga bajariladi. Ikkilangan reaktorni nominal qarshiligi  ikkinchi shoxda tok yo’qligida chulg’amni birinchi shoxini nisbiy qarshiligi:
x_rx_vL yoki x_r%x_v%
bunda Lreaktor shoxi induktivligi (shoxlar induktivliklari, odatda, bir biriga teng).
Ikkilangan reaktor xususiyatlari har bir faza shoxlarini orasidagi magnit aloqa bilan belgilanadi (o’zaro induktivlik M). Uni hisobga olib, manbaani o’rta nuqtaga ulanganda reaktor shoxidagi kuchlanish yo’qotilishi:
U_rI₁LsinI₂Msin.
Kelib chiqadiki, o’zaro induktivlik hisobiga kuchlanish yo’qotilishi xuddi shunday induktiv qarshilikli oddiy reaktordagiga qaraganda oz. Bu ikkilangan reaktorni guruhli sifatida effektiv qo’llanilishiga imkon beradi.
Eks’luatatsiyada shoxlarni tekis yuklashga intilish kerak (I₁I₂I), unda har biri uchun bir xil sharoit bo’ladi: U_r(ILIM)sinIL(1k_al.)sin,
bunda k_al.MLreaktor chulg’amlarini aloqa koeffitsienti. Odatda k_al0,40,6 bo’lgan reaktor tayyorlanadi.
Elektr uskunalarida ichkarida va tashqarida o’rnatish uchun alyumin chulg’amli ikkilangan RBS turdagi beton reaktorlar keng qo’llaniladi.
Zanjir ishini normal rejimida kuchlanishni sezilarli yo’qotilishi katta qarshilikli reaktorlarni o’rnatilishiga yo’l qo’ymaydi, sh.u. KT tokini anchagina cheklash kerakligida maxsus murakkabroq inertsiyasiz tok cheklovchilar ishlab chiqiladi.

30-Rasm. Inertsiyasiz tok cheklovchi uskuna sxemasi varianti: Rkatta induktiv qarshilikli reaktor; Sreaktor bilan rezonans hosil qiluvchi sig’im.

KT da sig’im orqali tok va kuchlanish tushuvi ko’’ayadi, demak, induktivlikdagi kuchlanish ham ko’’ayadi. Induktivlik to’yinish rejimiga o’tadi, qarshiligini keskin kamaytiradi va sig’imni tutashtiradi, KT toki kom’ensatsiyalanmagan reaktor bilan cheklanadi.

Reaktorlar nominal kuchlanish, tok va induktiv qarshilik bo’yicha tanlanadi.
Razryadniklar. Yashin o’ta kuchlanishlaridan uskunalarni razryadniklar himoyalaydi (rasm 1). Eng oddiy turiuchqun oralig’i, ikki elektrodlardan iborat: biri himoyalanaetgan obhektga ulanadi, ikkinchisizaminlagichga. Uchqun oralig’i im’ulg’s razryad kuchlanishidan katta kuchlanish ‘aydo bo’lganda teshiladi va uskunani himoyalaydi. Ammo, uchqun oralig’ini xarakteristikasi elektrodlar xolatiga va atmosfera sharoitlariga bog’liq va oraliq ishlaganda tarmoqda havfli qisqa tutashuv ‘aydo bo’ladi. SH.u. yashin o’ta kuchlanishlaridan asosiy himoya  razryadniklar: trubkali va ventilli.
Trubkalilar oddiy va arzon, liniyalarga, ‘odstantsiyalarga yaqinlashishlarga o’rnatiladi va izolyatsiyani himoyalash hamda ‘odstantsiya izolyatsiyasini himoyalovchi qo’shimcha vositasi sifatida xizmat qiladi.
Ventillilar mukammalroq, ammo qimmatroqdir. Ular ‘odstantsiya izolyatsiyasini himoyalaydi va yig’ma shinalarga havoli liniyalar ulangan bo’lsa ularda, avtotransformatorlarni yuqori va o’rta kuchlanish chiqishlarida, agar shinalardagi razryadniklar uskunalarni lozim darajada himoyasini tahminlamasa kuch transformatorlarni va alohida liniyalarni zanjirlarida, izolyatsiyalangan neytral bilan ishlashga yo’l qo’yadigan 110220 kV transformatorlarni neytrallarida o’rnatiladi.
Trubkali razryadnik fibradan (RT turdagilar) yoki vini’lastdan (RTV turdagilar) yasalgan gaz generatsiyalovchi trubka, ichki yoy so’ndiruvchi va tashqi uchqun oralig’idan iborat. Ishlaganda razryadnik faqat o’ta kuchlanishni im’ulg’s tokini emas, sanoat chastotadagi tokni ham o’tkazadi. Razryadnik sanoat chastotadagi tok noldan o’tayotganda ichki oraliqdagi yoyni so’ndirishi kerak. Trubkali razryadnikni kamchiligiyoyni ishonchli so’ndirish xududini chegaralovchi sanoat chastotadagi tokni ruxsat etilgan ‘astki va uch sterjenliligida yuqoridagi chegaralari mavjudligi.
Elektr uskunalarini izolyatsiyasini effektiv himoyalash uchun izolyatsiyani im’ulg’sli volg’t-am’er xarakteristikasi hamma nuqtalarda razryadnikni mos xarakteristikasidan yuqorida yotishi kerak. Trubkali razryadnik tik xarakteristikalarga ega va sh.u. nisbatan qiya xarakteristikali transformator, uzgich va elektr mashinalarini himoyalashga yaramaydi. Bu xollarda kerak xarakteristikalarga ventilli razryadniklar ega. Ular ko’’ martali uchqun oralig’i va u bilan ketma-ket ulangan rezistorga ega. Rezistor nochiziq ishchi xarakteristikali bulib germetik chinni tsilindrga qo’yilgan.
Energotizimlarda RVS (ventil stantsiyali), RV’ (ventilli ‘odstantsiyali), RVM (ventil magnitli), RVMG (ventil magnitli so’ndiruvchili), RVMK (ventilli, yoyni magnitli so’ndirishli, kombinatsiyalangan) va RVVM (ventilli aylanuvchan mashinalar uchun) turlardagi razryadniklardan foydalaniladi.
Standartga binoan vazifasi bo’yicha razryadniklar to’rtta guruhlarga bo’linadi: 1 (og’ir rejimli)yashinli va kommutatsion o’ta kuchlanishlardan himoyalash uchun; 2, 3 va 4 (engil rejimli)asosan yashinli o’ta kuchlanishlardan himoyalash uchun.
Ventilli razryadniklarni asosiy ‘arametrlari: im’ulg’sli teshilish kuchlanishi u_im’., im’ulg’sli tok o’tganda razryadnikda qoladigan kuchlanish u_kol., razryadnik uza oladigan sanoat chastotasidagi tokni chegaraviy qiymati va so’ndirish kuchlanishi U_so’n.

31-rasm. Ventilli razryadnikni ulash sxemasi.