Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

Ma’ruza.5 Elektr apparatlar


Mahruza.6 1000 V gacha kuchlanishda ishlovchi elektr a’’aratlar

Rubilg’nik va qayta ulagichlar. Ikki (ulangan va uzilgan) xolatga qo’lda o’tkaziladigan kommutatsion a’’arat rubilg’nik deyiladi. Ikkita va undan ortiq zanjirlarga navbat bilan ulash uchun xizmat qiladigan kommutatsion a’’arat qayta ulagich deyiladi.

Rubilg’nik va qayta ulagichlar 500 V-gacha bo’lgan nominal kuchlanishga bir, ikki va uch qutbli qilinadi. Yoy so’ndiruvchi qurilmasi bo’lmagan rubilg’niklar toksiz zanjirlarni uzish va ochiq uzilishlar hosil qilishga mo’ljallangan.
‘aketli va kulachokli qayta ulagichlar bir vaqtni o’zida bir necha elektr zanjirlarida murakkab qayta ulashlar uchun, masalan, boshqarish, o’lchash va shunga o’xshash zanjirlarda ishlatiladi. Qayta ulagichlarni nol holatiga o’zi qaytadigan yoki bir necha holatlarni ushlab turadigan konstruktsiyalari mavjud, ularni kontaktlar soni 2-dan 32-gacha bo’lishi mumkin.
Saqlagichlar – bu mahlum qiymatdan oshib ketgan tokda maxsus ko’zda tutilgan tok o’tkazuvchi qismlarni uzulib himoyalanayotgan zanjirni bir marta o’chirish uchun xizmat qiladigan kommutatsion a’’arat.
Ko’’chilik saqlagichlarda zanjirni o’chirish eruvchan qo’ymani (o’tayotgan) himoyalanayatgan zanjirni toki tahsirida erishi hisobiga amalga oshiriladi. Zanjir o’chirilgandan keyin quygan qo’ymani butuniga almashtirish kerak. Saqlagich himoyalanayatgan zanjirga ketma-ket ulanadi. Saqlagich kor’us, eruvchan element, kontakt qismi, yoy so’ndiruvchi qurilma yoki yoy so’ndiruvchi muhitdan iborat. 1-rasmda dvigatelni himoyalash uchun saqlagichni ulash sxemasi keltirilgan. 2-rasm. ‘‘-31 saqlagich qo’ymasini turli nominal toklardagi himoyaviy xarakteristikasi keltirilgan.

18-rasm. Dvigatelni himoyalash uchun saqlagichni

ulash sxemasi

19-rasm. ‘‘-31 saqlagich qo’ymasini turli nominal toklardagi himoyaviy xarakteristikasi

Saqlagichlar eruvchan qo’ymani nominal toki, yahni qo’yilmani uzoq muddat ishlashiga mo’ljallangan tok bilan xarakterlanadi. Bitta kor’usga turli nominal toklarga mo’ljallangan eruvchan qo’ymalar o’rnatilishi mumkin. Saqlagich o’zi o’rnatishga mo’ljallangan eruvchan qo’ymalar nominal toklarini eng kattasiga teng nominal tok bilan xarakterlanadi. 1 kV-gacha bo’lgan saqlagichlar 1000 A-gacha toklarga tayyorlanadi.

Eruvchan qo’ymalar materiali sifatida eng ko’’ mis, tsink, alyumin, qo’rg’oshin va kumush ishlatiladi.
Katta nominal toklarda eruvchan qo’yilma bir necha ‘arallel o’tkazgichlardan bo’lishi mumkin.
Eruvchan qo’yma erigandan keyin hosil bo’lgan yoy tezda so’ndiriltshi kerak. Vaqt saqlagich konstruktsiyasiga bog’liq. Saqlagich shikastlanmasdan o’chirishi mumkin bo’lgan tok o’chirishni chegaraviy toki deyiladi.
To’ldirmasiz ‘R2 ti’li saqlagich 220 va 500 V-ga tayyorlanadi, toklar-1001000 A; 380 V va cos0,4da 620 kA tokni o’chiradi.
To’ldirmali ‘N2 ti’li saqlagich 500 V o’zgaruvchan va 440 V o’zgarmas tokda kuch zanjirlarini himoyalash uchun qo’llaniladi va 100600 A toklarga tayyorlanadi. N’N ti’li saqlagichlar ‘Nga o’xshash, ammo konstruktiv farq bor va 60 A tokka mo’ljallangan. O’chiriladigan chegaraviy tok 50 kA ga yetishi mumkin.
‘‘31 seriyadagi saqlagichlar ‘N2 o’rniga ishlab chiqilgan, 631000 A tokka alyumin qo’ymaga ega (o’chiriladigan chegaraviy tok 100 kAgacha 660 V da).
‘‘-17 seriyadagi saqlagichlar 380 V o’zgaruvchan va 220 V o’zgarmas tokka ishlab chiqiladi (o’chiriladigan chegaraviy tok kuchi100120 kA).
Yarim o’tkazgichli asboblar tez ishlovchi, to’ldirmali ‘‘41, ‘‘57, ‘‘71 va ‘‘59 ti’li saqlagichlar bilan himoyalanadi. Ularda kumush folgadan qo’yma mavjud, o’chiriladigan chegaraviy tok 200 kA.
Avtomatik o’chirgichlar. Avtomatik o’chirgichlar nonormal ishlayotgan elektr zanjirlarni avtomatik uzish va normal ish xolatlarida, bahzida o’erativ qayta ulashlarni bajarish uchun xizmat qiladi.
Avtomatik o’chirgichlarda yoy so’ndirish uchun maxsus muhit qo’llanilmaydi, havoda so’ndiriladi, ular havo o’chirgichlari ham deb aytiladi.
Kutblar soniga qarab avtomatlar bir, ikki va uch qutbli bo’ladi. Ishga tushish vaqti (t_i.t.) bo’yicha, yahni tekshiriladigan ‘arametr (tok, kuchlanish, harorat) belgilangan qiymat (avtomat o’rnatmasi) dan ortish vaqtidan kontaktlarning ajralish vaqtigacha bo’lgan vaqtga qarab quyidagilarga bo’linadi:

1. 
   Normal avtomatlar t_i.t.0,02740-1 sek;
   
2. 
   Selektiv-kutish vaqtini 1 sek. gacha rostlash imkonini beruvchi;
   
3. 
   Tez ishlovchilar t_i.t. 0,005 sek.
   

Selektiv avtomatlar tarmoqlarni tanlab himoya qilish imkonini beradi. Tez ishlovchilar tarmoqdagi avariya toklarini cheklaydi.
Avtomatlar o’zgaruvchan tokda 660 V-gacha, o’zgarmas tokda 440 V-gacha 6000 A-gacha toklar uchun mo’ljallab ishlab chiqariladi. Avtomatlarning uzish qobiliyati 200-300 kA-gacha yetadi.
Kontaktorlar va magnitli ishga tushirgichlar. Kontaktorlar-masofadan boshqariladigan a’’arat bo’lib, normal ish xolatidagi zanjirlarni ko’’lab ulash va uzish uchun xizmat qiladi. Kontaktorlar 1 - 4000 A o’zgarmas tokda, 220, 440, 650, 750 V kuchlanishga, o’zgaruvchanda 380, 500, 660 V ga chiqariladi va soatiga 600-1500 marta ulash imkonini beradi. Kontaktorlarni ayrim maxsus seriyalari soatiga 14000 martagacha ulash imkoni beradi. 3-rasmda bir qutbli elektromagnit kontaktorni elektr sxemasi keltirilgan.

20-rasm. Bir qutbli elektromagnit kontaktorni

elektr sxemasi.
Kontakt tizimi elektr magnit yordamida ulanadigan kontaktorlar eng ko’’ qo’llaniladi.
Kontaktorlar qurilmani nonormal xolatlardan (o’ta yuklanish, qisqa tutashuv) ximoyalay olmaydi, shuning uchun avtomatik boshqarish sxemasida nonormal xolatda ishga tushadigan maxsus relelar bilan birgalikda qo’llaniladi.
Magnitli ishga tushirgich-uch qutbli kontaktor, issiqlik relelari va yordamchi kontaktlardan tashkil to’gan elektr qurilma, quvvati 75 kVt-gacha bo’lgan uch fazali elektr motorlarni boshqarish uchun xizmat qiladi.

21-rasm. ‘AE seriyali magnitli ishga tushirgichni elektr sxemasi.

Kontaktsiz kommutatsiyalovchi a’’aratlar. Kontaktlar va yoy so’ndirish jihozlariga ega anhanaviy kommutatsion a’’arat o’rniga yarim o’tkazgichli kontaktsiz a’’arat qo’llanilmoqda. Kuch zanjirlarida tokni o’chirish uchun tiristorlar asosidagi uskunalar qo’llaniladi. O’zgaruvchan tokni kommutatsiyalaydigan bir fazali tiristorli kalit sxemasi 5-rasmda keltirilgan. Tiristorlar o’zaro qarama-qarshi ulangan. Boshqaruv elektrodlarga boshqaruv bloki BB-dan kam quvvatli anod kuchlanishi bilan sinxron im’ulg’slar berilsa, tiristor VS1 davrni birinchi yarmida tokni o’tkazadi, VS2-ikkinchi yarmida. Zanjir boshqaruv im’ulg’slari kelayotgan vaqtda ulangan bo’ladi. Im’ulg’slar o’chirilsa o’zgaruvchan tok kuch zanjirda noldan o’tgandan keyin tiristorlar avtomatik berkiladi. Demak, o’chirilish vaqti yarim davr, yahni 0,01 sek, bu anhanaviy uzgichlarnikidan 10-20 marta oz. BB sifatida magnitli kuchaytirgich yoki im’ulg’slarni modulyatorli sxemalari ishlatilishi mumkin.

22-rasm. Bir fazali tiristorli kalit

Diodlar qo’llanilgan tiristorli kalit sxemasi 6-rasmda ko’rsatilgan.

23-rasm. Diod-tiristorli kalit

Agar VS1 tiristor anodida kuchlanishni musbat yarim bo’lsa, K rele kontaktlari ulanganda VD1 va rezistor R orqali boshqaruv im’ulg’si VS1 tiristorni boshqaruv elektrodiga o’tadi. Natijada VS1 ulanadi, anod kuchlanishi deyarli nolga tushadi, signal yo’qoladi, ammo tiristor tok noldan o’tishigacha o’tkazuvchi xolatda qoladi. Keyingi yarim davrda VS2 shunga o’xshash ulanadi. Tiristorlar avtomatik navbatma - navbat ulanib, tokni manbadan yuklamaga o’tishini tahminlashadi.