ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
№
Ölkələr
İnsan
potensialı
inkişafının
indeksləri
Gəlirlərin
bərabərsizliyi
nəzərə 
alınmaqla İPİİ
Gender
bərabərsizliyi 
indeks
Çoxölçülü 
yoxsulluq  
indeksi
Qiymət
Qiymət Reytinq Qiymət Reytinq Qiymət
il
148
Angola
0.508
0.285
114
-
-
-
149
Myanma
0.498
-
-
0.437
80
-
150
Kamerun
0.495
0.330
104
0.628
137
0.287
2004
151
Madaqaskar
0.483
0.335
103
-
-
0.357
2008/2009
152
Tanzaniya 
0.476
0.346
99
0.556
119
0.332
2010
153
Niqeriya
0.471
0.276
119
-
-
0.310
2008
154
Seneqal
0.470
0.315
105
0.540
115
0.439
2010/2011
155
Mavritaniya
0.467
0.467
107
0.643
139
0.352
2007
156
Papua-Yeni Qvineya
0.466
-
-
0.617
134
-
157
Nepal
0.463
0.304
109
0.485
102
0.217
2011
158
Lesoto
0.461
0.296
111
0.534
113
0.156
2009
159
Toqo
0.469
0.305
108
0.566
122
0.284
2006
160
Yəmən
0.458
0.310
106
0.747
148
0.283
2006
161
Qanti
0.456
0.273
120
0.592
127
0.299
2005/2006
162
Uqanda
0.456
0.303
110
0.517
110
0.367
2011
163
Zambiya
0.448
0.283
117
0.623
136
0.328
2007
164
Cibuti
0.445
0.285
114
-
-
0.139
2006
165
Qambiya
0.439
-
-
0.594
128
0.324
2005/2006
166
Benin
0.436
0.280
118
0.618
135
0.412
2006
167
Rvanda
0.434
0.434
112
0.414
76
0.350
2010
168
Kot-d”İvuar
0.432
0.265
122
0.632
138
0.353
2005
169
Komor adaları
0.429
-
-
-
-
-
-
170
Malavi
0.418
0.287
112
0.573
124
0.334
2010
171
Sudan
0.414
-
-
0.604
129
129
172
Zimbabve
0.397
0.284
116
0.544
116
0.172
2010/2011
173
Efiopiya
0.396
0.269
121
-
-
0.564
2011
174
Liberiya
0,388
0,251
123
0,658
143
0.485
2007
175
Əfqanıstan
0.374
-
0,712
147
176
Guinea-Bissau
0.364
0,213
127
177
Sierra Leone
0,359
0,210
128
0.643
139
0.439
2008
178
Burundi
0.355
0,476
98
0.530
2005
179
Qvineya
0.355
0,217
126
0.506
2005
180
Mərkəzi Afrika Respublikası
0.352
0.209
129
0.654
142
181
Eritrea
0.351
182
Mali
0.344
0.649
141
0.558
2006
183
Burkina Faso
0.343
0.226
0,609
131
0.535
2010
184
Çad
0.340
0.203
130
0.344
2003
185
Mozambik
0.327
0,220
125
0.582
125
0,512
2009
186
Konyu Demokratik Respublikası
0.304
0,183
132
0,681
144
0,392
2010
187
Nigeriya
0,304
0,200
131
0,707
146
0,642
2006
İnsan potensialı inkişafının səviyyəsinə görə ölkələrin qruplaşması
İnsan inkişafının çox yüksək səviyyəsi 
0,905
0,807
-
0,193
-
-
İnsan inkişafının yüksək səviyyəsi
0.758
0.602
-
0,376
-
-
İnsan inkişafının orta səviyyəsi
0,640
0.485
-
0,457
-
-
İnsan inkişafının aşağı səviyyəsi
0.465
0,310
-
0.578
-
-
Regionlar
Ərəb dövləti
0.652
0.486
-
0.555
-
-
Afrika
0.475
0.309
-
0.577
-
-
Şərqi Asiya və Sakit okean regionu
0,683
0,537
-
0.333
-
-
Avropa və Mərkəzi Asiya
0,771
0,672
-
0.280
-
-
Latın Amerikası və Karib hövzəsi
0.741
0.550
-
0.419
-
-
Cənubi Asiya
0.558
0,395
-
0.563
-
-
Ən az inkişaf etmiş ölkələr
0.449
0,303
-
0,566
-
-
İnkişafda olan kiçik ada dövlətləri
0.648
0,459
-
0,481
-
-
Dünya üzrə bütövlükdə
0,694
0.532
-
0.463
-
-
Mənbə: [110]

---

119
Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
Əhalinin rifahının qiymətləndirilməsi metodologiyalarının
qısa icmalı göstərir ki, gəlirlərin bərabərsizliyi göstəricisi bu
üsulların əsas komponenti kimi qəbul olunur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, rifahın kompleks qiymətlən -
dirilməsi  xalis  iqtisadi  analizin  sərhədlərini  aşır  və  sosial-
psixoloji  faktları  əks  etdirən  indikatorlar  sisteminin  tətbiqini
zərurətə çevirir. Axı şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı yalnız maddi
rifahın səviyyəsi ilə deyil, mənəvi, sağlamlıq, təhsil, asudə vaxt
və digər sosial faktorlarla da müəyyən edilir. 

---

---

121
Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
3.4. Gəlirlərin bərabərsizliyi göstəriciləri
Fond  əmsalı  (gəlirlərin  diferensiasiyası  əmsalı)  əhalinin
gəlirlər  üzrə  təbəqələşməsini,  adambaşına  düşən  orta  pul
gəlirlərinin səviyyəsinə görə qruplara ayrılmasını və diferen siasi -
yasını  (cəmiyyətdə  sosial  təbəqələşməni)  xarakterizə  edən
göstəri cidir.  Fond  əmsalı  əhalinin  desil  (10%-lik)  və  kvintil
(20%-lik) qrupları üzrə hesablanır: 
1.  Diferensiasiyanın  desil  əmsalı  –  a  aşağıdakı  düsturla
hesablanır: 
Burada, b - əhalinin ən yüksək gəlirli desil qrupunun (10%-
nin) gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi;
c -  əhalinin  ən  aşağı  gəlirli  desil  qrupunun  (10%-nin)
gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi.
2. Diferensiasiyanın kvintil əmsalları – d aşağıdakı düsturla
hesablanır:
Burada, k - əhalinin ən yüksək gəlirli kvintil qrupunun (20%-nin)
gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi;
n  -  əhalinin  ən  aşağı  gəlirli  kvintil  qrupunun  (20%-nin)
gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi.
3. Əhalinin gəlirlərinin konsentrasiyası əmsalı (Cini əmsalı) - G
a  = 
b
— ,
c
d  = 
k
— ,
n

---

122
Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
Cini əmsalı cəmiyyətdə gəlirlərin təmərküzləşmə səviyyəsini
əks etdirən göstəricidir. Cini əmsalının müəyyən edilməsi üçün
tətbiq olunan statistik model italiyalı demoqraf Korrado Cini
(1884-1965) tərəfindən 1912-ci ildə nəşr olunmuş “Əlamətin
variativliyi  və  dəyişkənliyi”  əsərində  təklif  olunmuşdur.  Bu
makroiqtisadi göstəricinin mütləq qiyməti Cini əmsalı, faizlə
ifadəsi isə Cini indeksi adlanır.
Cini  əmsalı  əhalinin  pul  gəlirlərinin  faktiki  bölgüsünün
bərabər bölgüdən kənarlaşmasını göstərir. Bu əmsalın qiyməti
[0;1] intervalında yerləşir. Cini əmsalının qiymətinin kiçikliyi
gəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyin azlığını göstərir.  G=0 halı
gəlirlərin bölgüsündə mütləq bərabərliyi, G=1 halı isə bütün
gəlirlərin bir nəfərin əlində cəmləşdiyini göstərir.
Cini  əmsalını  K.Cininin  təklif  etdiyi  düsturla  və  onun
təkmilləşmiş forması olan Braun düsturu ilə hesablamaq olar
[93]:
Burada, 
G – Cini əmsalı;
n – ev təsərrüfatlarının sayı;
yi , yj – ev təsərrüfatının ümumi gəlirdə payı;
y – ev təsərrüfatlarının gəlirlərdəki orta payını göstərir.
Braun düsturu:
Burada,
Xk -  əhalinin  kumulyativ  qrupları  (əhali  əvvəlcədən
gəlirlərinin artımına görə sıralanır və ümumi saydan müəyyən
faiz intervalları ilə qruplara ayrılır, nümunə üçün, 20%; 40%;
60%; 80% və 100%); 
Yk - əhalinin Xk hissəsinin gəlirdəki payı;
n - əhalinin kumulyativ qruplarının sayı.
Müəyyən  qrup  üçün  hesablanan  Cini  əmsalı  hesablama

---

123
Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
şərtlərindən asılı olaraq müxtəlif qiymətlər ala bilər. Qrupların
sayı  çoxaldıqca  Cini  əmsalının  qiyməti  də  yüksəlir.  Cini
əmsalının  rifahın  qiymətləndirilməsi  üçün  üstünlüklərinə
aşağıdakılar aid edilir:

rifahın qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan Ümumi
Daxili Məhsul və əhalinin bir nəfərinə düşən ÜDM göstəricilə -
rini tamamlayır, ÜDM-in bölgüsünün daha yaxşı təsvirini verir;

ölkələri, ölkənin region və yaşayış məntəqələrini iqtisadi
miqyasından və əhalinin sayından asılı olmayaraq gəlirlərin böl-
güsü üzrə müqayisə etməyə imkan verir;

əhalinin müxtəlif qrupları arasında gəlirlərin bölgüsünü
müqayisə etməyə imkan verir;

gəlirlərin  bölgüsündə  bərabərsizliyin  dinamikasını
izləməyə imkan verir;

konkret  olaraq  kimin  nə  qədər  gəlir  əldə  etdiyini
göstərmədiyi üçün şəxslərə münasibətdə neytrallığı ilə seçilir.
Cini əmsalının çatışmayan cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək
olar:

Cini əmsallarının ədədi qiymətləri onun əhalinin hansı
qrupları  (5%-lik,  10%-lik,  20%-lik  və  s.)  üzrə  hesablanması
barədə məlumat vermir. Halbuki, qrupların sayı Cini əmsalının
qiymətinə təsir göstərir;

gəlirin  mənbəyini  əks  etdirmir.  Hansısa  ölkədə  Cini
əmsalı çox aşağı ola bilər. Lakin bu ölkədə əhalinin bir qismi
gəlirlərini çox gərgin və ağır işə görə, digər qismi isə zəhmət
çəkmədən, mülkiyyətin icarəsindən, səhmlərə və ya paylara görə
dividendlərdən əldə edə bilər;  

gəlirlərin  bərabərsizliyinin  tədqiqi  üçün  yalnız  pul
gəlirlərini nəzərə alır. Məlumdur ki, bir çox müəssisələr işçilərinə
əmək haqqını və ya mükafatı ərzaq və digər məhsullarla da ödəyə
bilirlər. Praktikada işçilərə əmək haqqı əvəzinə şirkətin səhmlə -
rini  almaq  hüququ  verən  opsionların  verilməsi  də  geniş
yayılmışdır; 

Cini əmsalının hesablanması üçün tələb olunan statistik
məlumatların  toplanması  üsullarındakı  müxtəliflik  bu  göstə -
ricinin müqayisə bazası kimi istifadə olunmasını məhdudlaşdırır.
Gəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyin səviyyəsini qiymətlən -

---

124