ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
fərdlər başqalarının fəaliyətinin nəticələrindən pulsuz istifadə
etmək imkanına malik olur. Vicdanlı, vergi öhdəliklərinə könüllü
əməl  edən  vergi  ödəyicilərinin  ödədikləri  vəasitlə  yaradılan
 ictimai məhsullardan (təhsil, səhiyyə, ictimai asayiş,yaxşı yollar
və s.) vergi ödəmədən istifadə edən fərdlərin davranışı məhz
“biletsiz sərnişin”in davranışına bənzəyir. 
İctimai  şüurun  və  vergi  mədəniyyətin  yüksəldilməsi  bu
 problemin  də  aradan  qaldırılımasında  də  səmərəli  üsullardan
hesab olunur. Hələ qədim Çində Konfutsi  deyirdi ki, “könül-
lülük xoş duyğuların, vadaretmə isə kin və qəzəbin mənbəyidir”.
Vergi öhdəliklərinə könüllü əməletmə dedikdə, vergi  ödəyi -
cilə  rinin vergi qanunlarına riayət etmələrinə, gəlirləri və digər
vergi  öhdəlikləri  barədə  bəyannamələri  vaxtında,  sərbəst  və
könüllü şəkildə təqdim etmələrinə şərait yaradan, başqa sözlə,
vergilərin vaxtında ödənilməsini aşılayan sistem nəzərdə tutulur.
Vergi öhdəliklərinə əməl etmənin üsul baxımından asanlaş -
dırıl ması    könüllü  əməletmənin  təmin  edilməsi  və  vergidən
yayınma hallarının azaldılması imkanlarını artıra bailər. Könüllü
əməletmə vadaretmənin, xidmətin, öhdəliklərin, kom muni kasi -
ya  nın və təhsilin nəticəsi kimi qəbul oluna bilər.
Şübhəsiz faktdır ki, vergi tənzimlənməsi tədbirləri  vergidən
yayınma hallarının geniş yayıldığı şəraitdə o qədər də təsirli
nəticələr əldə edə bilmir. Vergi öhdəliklərinə könüllü əməletmə
vergidən yayınma hallarının azaldılmasında mühüm rol oynayır. 
Əməletmənin  mahiyyəti  və  onun  mövcud  modelləri  vergi
ödəyicilərinin hamısı üçün eyni dərəcədə yararlı olan üsulların
olmamasını  şərtləndirir.  Belə  halın  əsas  səbəblərinə  vergi
ödəyicilərinin müxtəlif qruplarının motivasiyasındakı fərqlər,
mədəni müxtəliflik, vergi adminstrasiyaları ilə vergi ödəyiciləri
arasında əməkdaşlıq üzrə ənənələrdəki fərqlər aid edilir.  
Əməletmənin məhdudlaşmasını izah edən iqtisadi modelə
görə vergi ödəyiciləri öz gəlirlərini maksimalaşdırmaq istəyən
subyektlər kimi qəbul olunur və vergi ödəyicilərinin əməletmə ilə
bağlı qərarları onların riskləri əsasında formalaşır. Əməletmənin
sosial-psixoloji  modelində  isə  bu  prosesə  sosial  stimullar  və
qərarın qəbul edilməsi prizmasından yanaşılır.
Əməletmənin  öyrənilməsində  tətbiq  olunan  fiskal-psixolji
model isə iqtisadi məhdudiyyətlər və sosial-psixoloji modellərin

---

253