ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Şəkil 4.1.1. Əhalinin gəlirlərinin istifadəsinin strukturu
(milyard manatla)
Mənbə: azstat.gov.az
Nağdsız hesablaşmalar sisteminin inkişafı və nağd dövriy -
yənin minimuma endirilməsi hər bir şəxsin xərcləri və gəlirlə ri -
nin uçotuna nəzarəti təmin etməyə imkan verir. Deməli, birbaşa
xərc vergisinin tətbiqinin inzibatçılıq çətinlikləri aradan qalxmış
olur.

---

150
Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
4.2. İstehlakın vergiyə cəlb olunması praktikası 
və bərabərsizlik
Hazırda ölkəmizdə tətbiq olunan əlavə dəyər vergisi və aksiz
vergisi istehlak vergiləri olaraq ödəyicinin gəlirlərindən asılı
 olmadan  alınan  malların,  göstərilən  xidmətlərin  və  görülən
işlərin  qiymətinə  əlavə  kimi  müəyyən  edilir.    Bu  zaman,
istehsalçılar və ya satıcılar vergi agenti rolunu oynayır və həmin
vergilərin  yığıcısı  kimi  çıxış  edirlər.  Azərbaycanın  vergi
sistemində  istehlaka tətbiq olunan və dolayı vergilərə aid edilən
iki vergi növünü göstərmək olar: əlavə dəyər vergisi və aksizlər.
Bu vergilərin tətbiqinin hüquqi əsasları Azərbaycan Respubli -
kası nın Vergi  Məcəlləsinin  11  və  12-ci  fəsillərində  müəyyən
edilmişdir.
İqtisadi  ədəbiyyatda  əlavə  dəyər  vergisinin  proporsional
xarakteri və fiskal üstünlükləri qeyd edilməklə yanaşı aşağıdakı
nöqsanları da vurğulanır:

ödəyicinin ödəmə qabiliyyətinin nəzərə alınmaması;

ödəyicilərin  gəlir  səviyyəsinə  görə  fərqləndirilməsi
imka  nının yoxluğu;

ödənilməsi və əvəzləşdirilməsi mexanizminin mürək -
kəbliyi və s. 
Proporsional təəssürat yaratmasına baxmayaraq, eyni miq-
darda  və  eyni  qiymətli  məhsulun  alınması  zamanı  ödənilən
ƏDV-nin  məbləğinin  alıcıların  büdcəsində  xüsusi  çəkilərinin
təhlili bu vergi növünün reqressiv nəticələrə gətirdiyini deməyə
əsas verir. Belə ki, belə verginin az gəlirli alıcının büdcəsindəki
xüsusi  çəkisi  yüksək  gəlirli  alıcıların  büdcəsindəki  xüsusi
çəkisindən böyük olur. Deməli, ƏDV üzrə vergi yükü gəlirlər
azaldıqca artır. 
Əlavə dəyər vergisinin reqressiv xarakter daşıması mülahi -
zəsinə fərqli yanaşmalar da mövcuddur. Bir sıra tədqiqatçılar
müxtəlif  büdcəli  ödəyicilərin  müxtəlif  bazar  seqmentlərinə
məxsus olmasını əsas götürərək qiymət, imic, keyfiyyət və digər
xüsusiyətlərinə görə daha yüksək olan məhsulların alıcılarının
daha çox ƏDV ödəməsi qənaətinə gəlirlər. Başqa bir yanaşmaya
görə  isə,  qənaətcil  və  yığıma  meyilli  olan  vergi  ödəyiciləri

---

151