O‘t oldirish shamlarining rivojlanishining keyinga bosqichlari shamning markaziy elektrodi
68
Ingichka elektrodli shamlarning yana bir afzalligi: elektrodning
diametri qanchalik kichik bo‘lsa, teshib o‘tish kuchlanishining qiymati ham
shunchalik past bo‘ladi, natijada o‘t olishdagi uzilishlar ham kam bo‘ladi.
Ammo, elektrodlarning diametri kichraygan sari, uni resursi ham kamaya
boshlaydi. Chunki har bir uchqun elektrod metalidan bir qismini yulib
ketadi.
Demak, o‘t oldirish shamlarining ishlash samarasini oshirish va
ishlash muddatini uzaytirish – bu ikkita bir-birini istisno qiluvchi
muammolardir. Shuning uchun, o‘tgan asrning 80 yillarigacha chiqarilgan
va ishlatilgan shamlar markaziy elektrodining diametri 2,5 mm dan kam
bo‘lmagan. Platinali qotishma-larni ishlatilishi markaziy elektrodlarning
dia-metrini 1,1 mm gacha kamaytirish imkonini berdi va bu shamlarning
foydali ish koeffitsientini 2-3% ga oshirdi. O‘tgan asrning 90 yillarida
platinani o‘rniga irridiy keldi, va ko‘pchilik ishlab chiqa-ruvchilar markaziy
elektrod diametrini 0,7 gacha kamaytira oldilar. Hozirgi kunda dunyoda
faqat Denso (YAponiya) kompaniyasi, shamning markaziy elektrodining
diametrini 0,4 mm gacha kamaytirishga erishdi.
Shamlarning markaziy elektrodlari uchun chidamli qotishmalarni
yaratish ishlari bilan paralel ravishda konstruktorlar issiqlik sarfini
kamaytiruvchi elektrodlarning shaklini izlash borasidagi tadqiqotlar olib
bordilar. Hozirgi kunda sotuvda elektrodlarning o‘rtasi qirqilgan, teshilgan
va shunga o‘xshash ko‘rinishdagi shamlarni uchratish mumkin. 30 yil
avvalroq Denso kompaniyasining muxandislari yon elektrodi U shakldagi ariqchaga ega bo‘lgan o‘t oldirish
shamini ishlab chiqishdi (5.20-rasm). Bu yechim, aralashmaning o‘t olish daqiqasidagi issiqlik isrofini
kamaytirish va natijada alangani tarqalish tezligini oshirish imkonini berdi. YOn elektrodlaridagi U
shakldagi ariqcha Denso kompaniyasining eng zamonaviy shamlarida hozirgi kungacha qo‘llanilmoqda.
Yuqorida ta’kidlanganligidek, markaziy elektrod tayyorlash uchun irridiy qotishmalarini ishlatish,
ularning diametrini 0,7 mm gacha kamaytirish imkonini berdi va faqat Denso kompaniyasi markaziy
elektrodining diametri 0,4 mm bo‘lgan shamlarni ishlab chiqarishga muvofiq bo‘ldi.
Bu shamlarning orasida diqqatga sazovori, albatta Denso firmasining sham yara-tish sohasidagi
faoliyatida zabt etgan eng yuqori cho‘q-qilardan biri- bu SIP (Super Ignition Plug) o‘t oldirish shamlaridir
(5.21-rasm). Bu shamlarda yon elektrodda markaziy elektrodga qarama –qarshi igna joylashtirilgan. Bu
g‘oya ko‘rinishiga sodda bo‘lsa ham amalga oshirish, texnikaviy nuqtai nazardan, ancha murakkab bo‘lib
chiqdi. F belgi bilan chiqarilayotgan shamlardagi markaziy elektrodning diametri 0,55 mm ni tashkil qiladi
va ular birinchi navbatda avtomobil zavodlari uchun, ya’ni konveer uchun mo‘ljallangan. VF belgili
shamlardagi markaziy elektrod diametri 0,4 mm bo‘lib, ular faqat sotuvga chiqariladi. Denso firmasi
tomonidan o‘tkazilgan norasmiy sinovlarning natijasiga ko‘ra SIP shamlarining samaradorligi boshqa
turdagi shamlariga nisbatan 5,0% ga yuqori, ya’ni trassada har 100 km bosib o‘tilgan yo‘lga 0,9 l benzin
tejaldi.
Benzinli motorlarning bitta silindrga o‘rnatiladigan klapanlarning soni avval to‘rt keyinchalik
beshtaga oshirilganligi shamlarni o‘rnatish uchun joy muammosini tug‘dirdi. Shu sababli, yonish
kamerasidagi joyni tejash maqsadida shamlarni diametri bo‘ylab “ozishiga” to‘g‘ri keldi. Agar yaqin
o‘tmishda o‘t oldirish shamlari korpusida kesilgan rezbaning o‘lchami M18 bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda
eng keng tarqalgan o‘lcham -M14. Lekin, ba’zi motorlarga M12, hatto M10 rezbali shamlar ham
o‘rnatilmoqda. Bunday ingichka shamlarda issiqlikka chidash va issiqliqni tarqatish muammolari yuzaga
keldi. Bu muammolarni hal qilish kun tartibiga materiallar sifati, ishlab chiqarishning barqarorligi va
texnologiyaga rioya qilish masalalarini qo‘ydi.
O‘z-o‘zini tekshirish savollari
1. O‘t oldirish tizimlarining vazifasi va turlari
2. O‘t oldirish tizimlarining asosiy ko‘rsatkichlari
3. Kontaktli o‘t oldirish tizimining tarkibi va ishlash printsipiO‘t oldirish tizimidagi ish jarayoning uch
bosqichini tushuntiring.
4. Kontaktli o‘t oldirish tizimidagi ishchi jarayon
5. Kontaktli o‘t oldirish tizimining kamchiliklari
6. Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimining ishlash printsipini, afzallik va kamchiliklari.
5.20-rasm. Denso firma-
sining yon elektrodi U
shakldagi ariqchaga ega
o‘t oldirish shami.
5.21-rasm. Denso firmasi-
ning yon elektrodida mar-
kaziy elektrodga qarama-
qarshi o‘rnatilgan ignali
o‘t oldirish shami
69
7. Elektron o‘t oldirish tizimlarida qullanilayotgan kontaktsiz datchiklarni o‘ziga xos tomonlari
8. Magnitoelektr datchikli O‘OT ning ishlash printsipi.
9. Mikroprotsesorli o‘t oldirish tizimini ishlash printsipi va afzalliklarini tushuntiring.
10. Yuqori kuchlanishni statik taqsimlash usullari
11. O‘t oldirish shamlarining tuzilishi va ularni tayyorlashda ishlatiladigan materiallar.
12. O‘t oldirish shamlarining issiqlik tavsifnomasi
13. SHamlarning o‘z-o‘zini tozalash temperaturasi.
14.
CHug‘dan
o‘t olish nima va qanday sabablarga ko‘ra yuzaga keladi?
15.
Issiq
va
sovuq
shamlar to‘g‘risidagi tushunchalarni tavsiflab bering.
16. O‘t oldirish shamlarining yangi turlarining tuzilishining o‘ziga xos tomonlarini izohlang
Do'stlaringiz bilan baham: 
