Ekspertlar mamlakatimizda mustaqillik yillarida davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish jarayonida ikkita asosiy vazifa uddalanganini qayd etishadi

Agentlikning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  davlat fuqarolik xizmati transformatsiyasining g‘oyaviy platformasini, uni rivojlantirish dasturlari va loyihalarini ishlab chiqish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmati sohasida yagona siyosatning amalga oshirilishini ta’minlash;
  
• 
  davlat organlari va tashkilotlarining davlat kadrlar siyosati sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish;
  
• 
  davlat fuqarolik xizmatini rivojlantirish jarayonlari va istiqbollarini monitoring va tahlil qilish hamda ushbu sohadagi muammolar va tahdidlarni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
  
• 
  ochiqlik, professionallik va hisobdorlik tamoyillariga asoslangan xodimlarni boshqarish va inson resurslarini rivojlantirishning innovatsion usullarini joriy etish;
  
• 
  Milliy kadrlar zaxirasini boshqarish, Davlat fuqarolik xizmati lavozimlarining davlat reyestrini yuritish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmatchilari vakant lavozimlarining yagona ochiq portalini tashkil etish va yuritish;
  
• 
  davlat fuqarolik xizmatchilari faoliyati samaradorligini baholashning o‘lchanadigan indikatorlari (eng muhim ko‘rsatkichlari) tizimini joriy etish va ularning natijalarini tahlil qilish, jamoatchilik fikrini o‘rganish hamda davlat organlari va tashkilotlari rahbarlarining ochiq reytingini shakllantirish;
  
• 
  malakali va yuqori malakali mutaxassislarni, shu jumladan xorijda yashayotgan vatandoshlar orasidan aniqlash va jalb etish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmatiga iqtidorli yoshlar va xotin-qizlarni keng jalb etish bo‘yicha tizimli ishlarni olib borish;
  
• 
  eng istiqbolli kadrlarni davlat fuqarolik xizmatiga ochiq mustaqil tanlov asosida qabul qilishni tashkillashtirish;
  
• 
  davlat fuqarolik xizmatchilarida yuksak kasbiy axloq-odobni, korrupsiyaga qarshi turish madaniyatini va unga toqatsiz munosabatni shakllantirish;
  
• 
  davlat fuqarolik xizmati sohasiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va ularni izchil takomillashtirib borish, davlat fuqarolik xizmatchilari shaxsiy ma’lumotlarining xavfsizligini ta’minlagan holda ular to‘g‘risidagi ma’lumotlar bazasini shakllantirish;
  
• 
  davlat fuqarolik xizmatchilarining ish beruvchilar bilan o‘zaro munosabatlarida ularning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, shuningdek, ularning mehnat faoliyati va ijtimoiy himoyasi uchun munosib shart-sharoitlar yaratishga ko‘maklashish;
  
• 
  davlat xizmatchilari va mutaxassislarni xorijdagi nufuzli ta’lim, ilmiy va boshqa muassasalarda ta’lim olishini tashkil etishga ko‘maklashish.
  

2021 yilning 1 yanvaridan davlat organlari va tashkilotlarida davlat xizmatiga qabul qilish ochiq mustaqil tanlov asosida amalga oshirilishi belgilangan ushbu Farmon O‘zbekiston Respublikasining davlat davlat xizmatini ko‘rsatuvchi barcha davlat organlari va tashkilotlariga tegishlidir.

Bu holatda Davlat xizmatini rivojlantirish agentligining regulyator sifatida roli juda muhim bo‘ladi. Farmonga ko‘ra, Davlat tashkilotlarining kadrlar bo‘limi rahbarlari Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi va tegishli ravishda uning filiallari bilan kelishilgan holda lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod qilinadi. Bundan tashqari, Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi davlat xizmatini tartibga solish bo‘yicha barcha normativ-huquqiy hujjatlarni, shu jumladan haq to‘lash va moddiy rag‘batlantirish masalalari bo‘yicha ekspertizadan o‘tkazadi.

Yangi Agentlik oldida qo‘yilgan yana bir muhim vazifa davlat xizmatchilarining xalqaro amaliyotlarini tashkil etish edi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 3-oktyabrdagi qaroriga muvofiq, Argos tashqi ishlar vazirligi, investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, moliya vazirligi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat boshqaruvi Akademiyasi bilan birgalikda davlat organlari va tashkilotlarining o‘rta va quyi bo‘g‘inlarining eng istiqbolli 1000 nafardan kam bo‘lmagan ish stajiga bosqichma-bosqich ta’lim berish bo‘yicha besh yillik dastur ishlab chiqishni amalga oshiradi. Qarorga muvofiq, chet el stajiga yo‘naltiriladigan shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi elchisining yashash joyidagi ish haqi miqdorining 60 foizi miqdorida ish haqi to‘lanishi lozim.

Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Davlat xizmatchilari va mutaxassislarni xorijda tayyorlash hamda ularning salohiyatini yanada oshirish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Farmonida jahonning 56 davlati, jumladan, Qozog‘iston va Rossiya Federatsiyasi kabi qo‘shni davlatlar, shuningdek, Yevropa, Osiyo va Amerikaning eng rivojlangan davlatlari xorijiy stajirovka joylari sifatida taklif etilgan.

Shubhasiz, O‘zbekiston Respublikasi davlat xizmati tizimi rivojlanish jarayonida. Ushbu jarayonni yakunlash uchun yagona tizim tuzish qonunlarini qabul qilish talab etiladi, biroq ularning mavjud emasligiga qaramasdan, mamlakat rahbariyati davlat xizmatining sifat darajasini oshirish uchun sa’y-harakatlarni amalga oshirmoqda.

Xulosa

O‘zbekistonda so‘nggi yillarda davlat boshqaruvi samaradorligini oshirish borasida qator islohotlar amalga oshirildi. Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi ijrosi doirasida 12 ta yangi davlat organlari tashkil etildi, 20 ta vazirlik va idoralarning faoliyati tubdan o‘zgartirildi. Keyingi uch yilda ijtimoiy-iqtisodiy sohaning o‘rta va uzoq muddatli istiqbolga mo‘ljallangan ustuvor yo‘nalishlarini jadal rivojlantirish bo‘yicha 30 dan ortiq konsepsiya va strategiyalar qabul qilindi. Kelgusi besh yilga yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, sanoat tarmoqlari va ijtimoiy sohani rivojlantirish bo‘yicha muhim vazifalar qo‘yildi, yalpi ichki mahsulotni qariyb ikki barobarga oshirish – 58 milliard dollardan 100 milliard dollargacha va aholining hayot darajasini oshirish, bu borada amalga oshirilayotgan islohotlarni samarali davlat boshqaruvisiz amalga oshirish mumkin emas.

Mamlakatimiz iqtisodiyoti raqobatdoshligini oshirish, xususiy mulk huquqlarini himoya qilish va ustuvor rolini oshirish, investitsiya muhitini yaxshilash orqali xorij investitsiyalarini faol jalb qilishga qaratilgan liberallashtirish jarayonlari davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini qisqartirish bo‘yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni izchil davom ettirishni taqozo etmoqda. O‘zLiDeP tomonidan tadbirkorlar va fermerlik harakati vakillari bilan o‘tkazilayotgan tizimli muloqot davomida ular tomonidan iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiya qilish, joylarda aholining ishbilarmonligini rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan hamda hududlarni har tomonlama rivojlantirish, aholi turmush darajasi va farovonligini oshirishga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan qator kamchiliklar mavjudligi qayd etilmoqda. Ta’kidlash joizki, mamlakatimizni rivojlantirish bo‘yicha aniq va puxta ishlab chiqilgan strategiya mavjudligiga qaramasdan ayrim ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘z oldiga deklarativ xarakterga ega vazifalar qo‘yayotgani, ularni amalga oshirishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlari yetarli emasligi, vazifalarning takrorlanishi va davlat tomonidan ortiqcha tartibga solish holatlarining mavjudligi amalga oshirilayotgan islohotlar samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilishning amaldagi tizimi ham kamchiliklardan holi emasligi qabul qilinayotgan qarorlarning ijrosiga to‘sqinlik qilayotgan tizimli muammolarni o‘z vaqtida aniqlash va bartaraf etishni ta’minlamayapti. Ayniqsa, O‘zLiDePning fikricha, mamlakatimizda qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga qaratilgan davlat qarorlari ijrosini ta’minlashda bunday vaziyatga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Zero ichki va tashqi sarmoyadorlar qog‘ozda e’lon qilinayotgan vazifalar va ularning amaliy ijrosi o‘rtasida katta farq bo‘lgan holatlarga juda ta’sirchandir. Shu munosabat bilan, Prezidentimiz tomonidan «O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» Farmon imzolangani mamlakatimiz tadbirkorlari tomonidan ko‘tarinkilik bilan kutib olindi. Chunki uning ro‘yobga chiqarilishi iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish va boshqaruvning bozor mexanizmlarini kengaytirishni ta’minlaydi. E’tiborlisi, hujjatda eng zarur iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohalarda (sanoat, transport, energetika va boshqalar) sog‘lom raqobat muhitini rivojlantirish, davlat va tijorat manfaatlari to‘qnashuvini bartaraf etishga qaratgan holda boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilangan. Iqtisodiy faoliyatda davlat ishtirokining aniq bozor mexanizmlarini ishlab chiqish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning dolzarb masalalarini hal etishda nodavlat notijorat tashkilotlari va tadbirkorlik sub’ektlarining keng ishtirokini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy hamda davlat-xususiy sheriklikning huquqiy va institutsional bazasini takomillashtirish, ayrim davlat funksiyalarining lozim darajada bajarilishi ustidan davlat nazorati mexanizmlarini joriy etgan holda ularni xususiy sektorga o‘tkazish vazifalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zLiDeP tadbirkorlar va fermerlik harakati manfaatlarini ifoda etuvchi partiya sifatida nafaqat davlatimiz rahbari Farmoni ijrosini ta’minlash, unda nazarda tutilgan tegishli me’yoriy-hujjatlar loyihalarini ishlab chiqishda, balki deputatlarga berilgan vakolatlarni to‘liq ishga solgan holda Farmonning ijro etuvchi hokimiyati organlari tomonidan ijro etilishini monitoring qilishda ham faol ishtirok etishi lozim. Shular orqali O‘zLiDeP yetarli darajada moslashuvchanlikka va bozorga yo‘naltirilganlikka ega zamonaviy tarmoq boshqaruvi tizimini yaratish, ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining ochiqligi va shaffofligini ta’minlash orqali byurokratiya va korrupsiyaning turli ko‘rinishlariga qarshi kurashish kabi o‘z elektoratini o‘ylantirayotgan vazifalar ijrosiga faol hissasini qo‘shadi.

Rivojlangan davlatlar tajribasidan ma’lumki, jadal rivojlanib borayotgan jamiyatning yanada yuksak muvaffaqiyatlarga erishishi davlat boshqaruvini isloh qilish bilan chambarchas bog‘liq. Bugungi kunda O‘zbekistonda shiddatli ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar amalga oshirilayotgani, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va liberallashtirish sharoitida davlat faoliyatining mazmun-mohiyati o‘zgargani amaldagi davlat xizmati tizimini tubdan takomillashtirish, qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi maqsadlariga erishish davlat boshqaruvining mutlaqo yangi, samarali va sifatli faoliyat yurituvchi tizimini yaratishni, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining uyg‘un faoliyatini tashkil etishni talab qiladi. O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi va uni amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” tasdiqlangani bu boradagi muhim qadam bo‘ldi. Birinchi navbatda, ushbu islohotlarni amalga oshirishda tizimli yondashuv qo‘llanayotganini qayd etish joiz. Xususan, ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining institutsional va tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish; ijro etuvchi hokimiyat organlarining vazifalari (funksiyalari, vakolatlari)ni, ularni amalga oshirish mexanizmlari va javobgarlik sohalarini aniqlashtirish, muvofiqlashtirish va o‘zaro hamkorlik jarayonlarini takomillashtirish; iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sir ko‘rsatishni yanada qisqartirish va boshqaruvning bozor mexanizmlarini kengaytirish; vertikal boshqaruv tizimi va ijro etuvchi hokimiyat organlari hamkorligining mexanizmlarini takomillashtirish; professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimida korrupsiyaga qarshi kurashishning ta’sirchan mexanizmlarini joriy etish ko‘zda tutilmoqda. O‘zLiDeP fikricha, Ma’muriy islohotlar konsepsiyasini to‘liq ro‘yobga chiqarish ilg‘or xorij tajribasini hisobga olgan holda ijro etuvchi hokimiyat organlari va xo‘jalik boshqaruvi organlarining institutsional asoslari va ular faoliyatining prinsiplarini tubdan takomillashtirish orqali o‘tkazilayotgan islohotlarni to‘liq ro‘yobga chiqarishga hamda qo‘yilgan maqsadlarga erishishga xizmat qiladi. Bu, avvalo, ijro etuvchi hokimiyat organlari va ular rahbarlari javobgarlik sohasini aniq chegaralash, ayniqsa, joylarda ijro etuvchi hokimiyat organlarining ichki idoraviy va idoralararo o‘zaro hamkorligining ta’sirchan mexanizmlarini joriy qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqaruv jarayoniga ishlarni rejalashtirish va tashkil etishning zamonaviy innovatsion uslublari, ilg‘or axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining joriy etilishi, shu jumladan, “Elektro hukumat” tizimining yo‘lga qo‘yilishi ham Ma’muriy islohotlar konsepsiyasining muhim natijasiga aylanadi, o‘z navbatida, bu rahbarlarning mas’uliyati va tashabbuskorligini oshiradi, hududlarni kompleksli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha belgilangan vazifalarning o‘z vaqtida va sifatli ijro etilishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Yilning bosh hujjatida mamlakatimiz rivojining strategiyasi, davlatimizda sodir boʻlayotgan jarayonlarga oid chuqur tahlilga asoslangan mulohazalar ilgari surildi. Prezidentimiz nutqi bugungi kunimizni anglash, erishilgan natijalarni xolisona baholash va shu bilan birga, kelajakda qilinajak ishlarni aniqlash uchun oʻta muhimdir.

Shak-shubha yoʻqki, bugungi kunda har birimiz Murojaatnomada bayon etilgan fikr-mulohazalarni qunt bilan tahlil qilishimiz, unda ilgari ­surilgan gʻoyalardan kelib chiqqan holda ish-rejalarimiz, qolaversa, dunyoqarashimizni qayta koʻrib, oʻz shaxsiy pozitsiyamizni aniq belgilab olishimiz lozim.
Maʼruzaning asosiy gʻoyasi — “qanchalik qiyin va murakkab boʻlmasin, demokratik islohotlar yoʻlidan hech qachon ortga qaytmaymiz”.
Xorijiy tajriba shuni koʻrsatadiki, chuqur islohotlar, ayniqsa, boshlangʻich bosqichda, doimo jamiyatdagi muammolarni, iqtisodiyotdagi ziddiyatlarni keskinlashtiradi. Bu tabiiy hol. Shu bilan birga, oʻzgarishlarning samarasini insonlar bugun, shu kunda, oʻz hayot darajasi yaxshilanishi orqali koʻrishi kerak. Bu esa hal qiluvchi jihatdan davlat boshqaruvi tizimi samaradorligi bilan bevosita bogʻliqdir.
Soʻngi toʻrt yil mobaynida bu borada katta ishlar amalga oshirildi va ular oʻz natijasini bermoqda.
Hukumatning tashkiliy tuzilmasi tubdan qayta koʻrib chiqildi. Uning safida dunyo koʻrgan, eng nufuzli xorijiy universitetlarni tugatgan, xalqaro tajribaga ega, keng fikrlovchi yurtdoshlarimiz koʻpaymoqda. Natijada hukumatimiz qiyofasi oʻzgardi, uning xalqaro raqobatbardoshligi ortdi.
Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar va birinchi navbatda, davlatning iqtisodiy siyosatni amalga oshirishdagi batamom yangi yondashuvini taʼminlashga qaratilgan oʻzgarishlar jadal davom ettirilmoqda.
Davlat boshqaruvida shaffoflik va aholining keng ishtirokini taʼminlash maqsadida “Mening fikrim” maxsus veb-portali taʼsis etildi. Mamlakat byudjeti shakllanishi va ijrosi ochiqligini taʼminlash uchun “Openbudget” informatsion portali yaratilgani boshqaruv tizimi zamonaviylashganining muhim koʻrsatkichlaridan biridir.
Mamlakatimizdagi islohotlarning dastlabki salmoqli natijalarini har bir yurtdoshimiz oʻzi, oilasi, mahallasi hayotidagi yangilanishlar misolida yaqqol koʻrmoqda. Bu zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari faoliyatida, yangidan bunyod etilayotgan shahar va qishloqlarimiz qiyofasida hamda ijtimoiy himoya masalasidagi amaliy ishlarda koʻzga tashlanadi.
Vatanimizda amalga oshirilayotgan oʻzgarishlar jahonda nihoyatda yuqori baholanyapti, jamiyatimizda katta umidlar uygʻotdi. Mavjud muammolarga qaramasdan, bu siyosat yurtdoshlarimiz tomonidan qoʻllab-quvvatlanmoqda. Odamlar oʻz haq-huquqlarini yangicha anglamoqda, ularda daxldorlik hissi kuchaymoqda, aholining siyosiy ongi va ijtimoiy faolligi ortmoqda. Bu — jamiyat ravnaqining garovi.
Taʼkidlash kerakki, ilk oʻzgarishlar jarayonida davlat boshqaruv tizimi islohotining birlamchi, yuzada turgan qatlami amalga oshdi. Endilikda murakkabroq, yechimi yuqori malaka, chuqur bilim, yangicha dunyoqarash talab qiladigan vazifalarni hal qilish vaqti keldi. Bu vazifalar Prezident Murojaatnomasida aniq belgilandi.
Yechimini kutayotgan eng katta muammolardan biri sifatida vazirlik va idoralar faoliyatida qaror qabul qilish haddan tashqari markazlashganligi koʻrsatildi hamda mahalliy organlar vakolatini yana-da kengaytirish masalasi koʻndalang qoʻyildi.
* * *
Boshqaruv tizimi samaradorligini oshirish — har bir davlat oldida turgan jiddiy masala. Bu, ayniqsa, insoniyatning bugungi kundagi rivojiga xos aqidadir. Yer yuzida toʻrtinchi sanoat inqilobi tobora avj olmoqda. Uning asosini raqamli texnologiyalar, Internet, nanotexnologiya ishlab chiqarish vositalari, sunʼiy idrok, oʻzi oʻrganadigan va bir-biri bilan operatsion bogʻlangan uskunalar tashkil etadi.
Yangi ishlab chiqarish vositalari yangi ijtimoiy munosabatlarni talab qiladi.
Bugungi kunda boshqarish ilgarigi davrlarga nisbatan ancha murakkablashmoqda. Nafaqat tashqi, balki jamiyatlar ichidagi raqobat keskinlashyapti. Axborotga egaligi tobora ortib borayotgan aholining hukumatga talablari kuchaymoqda. Hokimiyat faqat davlatni boshqarish tizimigina emas, balki, aholi va biznesga xizmat koʻrsatish markazi sifatida koʻrilmoqda. Rivojlangan davlatlarda boshqaruvning moslashuvchanlik qobiliyatiga ega, “egiluvchan” usuli tatbiq etilmoqda.
Jamiyat rivojining asosiy mezoni odamlar imkoniyatlarini kengaytirish, ularning maʼnaviy va moddiy ehtiyojlarini toʻlaroq qondirishdan iborat. Taraqqiyot darajasi, birinchi navbatda, jamiyat oldida turgan masalalarni hal etishda har bir fuqaro qanchalik ishtirok etishi bilan belgilanadi.
Shuning uchun, aholining siyosiy faolligi, umumdavlat darajasidan tortib mahalliygacha, barcha darajalarda jamiyat rivoji masalalarni hal etishda taʼsiri kuchayishi — taraqqiyotning asosiy omillaridan biri.
Nomarkazlashtirish — davlat boshqaruvining muayyan vakolatlarini quyi tuzilmalarga, mahalliy hokimiyat organlariga berishni anglatadi.
Har qanday davlatda markaziy hukumatdan umummilliy vazifalarni samarali ijro etish kutiladi. Bunga ichki va tashqi xavfsizlikni, qonuniylik hamda huquq-tartibotni, valyuta tizimi, makroiqtisodiy rivojlanish barqarorligini, yagona oʻlchov standartlari va hokazolarni taʼminlash singarilar kiradi. Mintaqalar, shaharlar va jamoalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning aniq masalalarini hal etish esa mahalliy hokimiyat organlarining vakolatiga berilishi kerak. Boshqacha aytganda, nomarkazlashtirish — boshqaruv organlarining xalq ehtiyojlarini qondirish bilan bogʻliq funksiyalarini avvalambor mahalliy hokimiyat organlari zimmasiga yuklash orqali davlatning xalqqa xizmati sifatini oshirish.
Murojaatnomada bunga erishishga oid aniq fikr va mulohazalar ilgari surildi.
* * *
Davlat boshqaruvining haddan tashqari markazlashtirilishi maʼmuriy-buyruqbozlik tizimining asosiy xususiyatlaridan biri. Bunday sharoitda markaz barcha masalalar, shu jumladan, mintaqalar, mahalliy hududlar faoliyatiga tegishli boʻlgan mayda masalalar boʻyicha ham qaror qabul qiladi. Tabiiyki, bu ijtimoiy taraqqiyotning xususiyati va surʼatlariga, odamlar hayotining sifatiga taʼsir qilmasdan qolmas edi.
Misol uchun, 2016-yilda mamlakatda 64 ta litsenziya turi mavjud boʻlsa, shundan atigi uchtasi viloyat hokimliklari va faqatgina bittasi tuman hokimliklari vakolatiga tegishli edi. Ruxsat berishga oid 220 ta hujjatdan faqatgina 11 tasini tuman yoki shaharlarda olish mumkin boʻlardi. Aksariyat holda kishilar oʻz hayotiy va ish faoliyati bilan bogʻliq masalalarni hal etish uchun sarson-sargardon boʻlib, poytaxtga kelib, davlat idoralari boʻsagʻasida sargʻayib turishga majbur edi. Koʻp holatda bu poraxoʻrlik va taʼmagirlikka olib kelardi.
Mahalliy hokimliklar hudud oldida turgan muammolarni hal etish uchun zarur mablagʻlarga ega boʻlmagan. 2016-yilga kelib, Oʻzbekistonda mahalliy byudjetning atigi 20 foizi mahalliy soliqlar hisobiga shakllantirilib, qolgan qismini esa markazlashtirilgan tartibda qayta taqsimlanadigan mablagʻlar — davlat byudjetidan ajratmalar, subvensiyalar va dotatsiyalar tashkil qilgan. Bu vaziyatda mahalliy organlar ijtimoiy dasturlarga xarajatlarni koʻp hollarda xususiy korxonalarning “ixtiyoriy-majburiy” ajratmalari evaziga qoplashga harakat qilardi. Bu esa biznesga maʼmuriy bosimni oshirib, ishbilarmonlik muhitini keskin yomonlashtirar va investitsiya oqimiga jiddiy salbiy taʼsir koʻrsatgan.
Keyingi toʻrt yilda davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish davomida mahalliy hokimiyat organlarining vakolatlari va moliyaviy imkoniyatlari koʻlami sezilarli darajada kengaydi. Misol uchun, 2015-yilda hududlar mahalliy byudjetlarida shakllangan qoʻshimcha manbalar 246 milliard soʻmni tashkil qilgan boʻlsa, 2019-yilda bu koʻrsatkich 6 trillion soʻmdan ortdi yoki 25 marotaba koʻproqni tashkil etdi.
Nihoyatda katta mablagʻ va qoʻshimcha tushumlarni taqsimlashda xalq deputatlari mahalliy Kengashlarining ishtirokini taʼminlash maqsadida tariximizda birinchi bor “2021-yil uchun Davlat byudjeti toʻgʻrisida”gi qonunga binoan mahalliy byudjetlarni shakllantirish va ijrosi boʻyicha mahalliy Kengashlar vakolatlari keskin kengaytirildi.
Xususan, mahalliy byudjetlarning xarajatlarini qisqartirish boʻyicha qarorlar tegishli Kengashlar tomonidan qabul qilinishi belgilab qoʻyildi. Shuningdek, ularga mahalliy byudjetlarga ajratiladigan soliqlar va daromadlarni hamda byudjetlararo transfertlarni taqsimlash hamda daromadlarning prognozini oshirib bajarishdan olingan mablagʻlarning bir qismini tuman va shaharlar byudjetlariga hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish uchun ajratish vakolati berildi.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari mustaqilligini yana-da oshirish uchun 2021-yilda Soliq kodeksida belgilangan, qishloq xoʻjaligi uchun moʻljallanmagan yerlar uchun bazaviy soliq stavkasidan kelib chiqib, tuman va shaharlar kesimida ularning iqtisodiy rivojlanishiga qarab, kamaytiruvchi va oshiruvchi koeffitsiyentini qoʻllash vakolatlari berildi.
Mahalliy boshqaruv organlari faoliyati samaradorligini oshirish koʻp jihatdan davlat xizmati tizimining oʻzini isloh qilish chora-tadbirlariga bogʻliq. Bu oʻrinda boshqaruv tizimini ekstensiv emas, balki intensiv rivojlantirishni taʼminlash asosiy maqsad hisoblanadi. Boshqacha aytganda, maʼmuriy menejmentning yangi shakllari, vositalari va usullarini ishlab chiqish hamda joriy etish hisobiga boshqaruv tizimi kam xodimlar bilan koʻproq vazifalarni bajarishga qodir boʻlishi kerak.
Shu bois, Murojaatnomada raqamli texnologiyalarni keng joriy etish hisobidan xodimlar sonini va ish jarayonlarini optimallashtirish choralarini amalga oshirish zaruriyatiga urgʻu berildi. Jumladan, hukumatga ikki oy muddatda boshqaruvda bir-birini takrorlaydigan idoralar va funksiyalarni, ortiqcha byurokratik toʻsiqlarni qisqartirish boʻyicha hujjatlar loyihalarini tayyorlash vazifasi yuklandi. Shuning evaziga davlat boshqaruvi xodimlari sonini oʻrtacha 15 foizgacha optimallashtirishga erishish belgilandi.

Murojaatnomada qayd etilgan topshiriqqa muvofiq, kelgusi yil oxiriga qadar elektron davlat xizmatlarini 60 taga koʻpaytirib, jami 300 taga, masofaviy xizmatlar ulushini esa kamida 60 foizga yetkazish zarur.

Ushbu vazifalarga erishish mahalliy hokimiyat organlari faoliyatini tartibga soladigan qonun hujjatlarini takomillashtirishni talab etadi. Sohaga oid huquqiy hujjatlar davlat boshqaruvi funksiyalarini yuqoridan quyiga berish borasidagi aniq-ravshan siyosiy irodani, mahalliy organlarning vakolatlari va imkoniyatlari kengaytirilishini aks ettirishi lozim. Qonunlar va maʼmuriy reglamentlar ham hokimiyat organlarining majburiyatlari va huquqlarini, ularning yurisdiksiyasini aniq belgilashi, ijtimoiy xizmatlar koʻrsatish boʻyicha faoliyat samaradorligini oshirishga koʻmaklashishi kerak.
Binobarin, davlatimiz rahbari tomonidan Qonunchilik palatasi va Senatga Vazirlar Mahkamasi bilan birga 2021-yil 1-aprelga qadar mahalliy ijro va vakillik organlari hamda mahalla instituti faoliyatini tubdan takomillashtirishga oid yangi qonun loyihalarini ishlab chiqish topshirigʻi berildi.
Davlat xizmati tizimini isloh qilish davlat organlari faoliyatini baholashga yondashishni tubdan oʻzgartirishni taqozo etadi. Inson hayoti darajasi, aholi va biznesga yuqori sifatli “ijtimoiy xizmatlar” koʻrsatilishi, iqtisodiy faoliyat uchun zarur boʻlgan qulay muhit yaratish davlat organlari faoliyati samaradorligining asosiy koʻrsatkichi boʻlmogʻi kerak. Vaholanki, mahalliy hokimlik va Kengashlar bundan 27 yil avval qabul qilingan, bugungi kun talablariga mutlaqo javob bermaydigan Qonun asosida ishlamoqda. Shuning uchun, Murojaatnomada aytilganidek “vazirlar va ularning oʻrinbosarlari faoliyatiga tuman, shahar, qishloq va mahallada amalda qanday oʻzgarish boʻlganiga qarab baho beriladi”.
Davlatimiz, jamiyatimiz oldida turgan maqsadlarga boshqaruv organlarining ilgarigidek “yopiq tizim” sifatida faoliyat koʻrsatishi doirasida erishib boʻlmaydi. Barcha darajalarda davlat organlari faoliyati samaradorligini baholash hukumat institutlarining oʻz “ichki ishi” emas. U yoki bu masala boʻyicha qaror loyihasini tuzishdan boshlab uning ijrosi monitoringini olib borishgacha — barcha bosqichlar va darajalarda ochiq-oshkoralik, shaffoflik, ijtimoiy ekspertiza va nazorat zarur.
Matbuot xizmatlarini faollashtirish hamda ommaviy axborot vositalari vakillari uchun muntazam brefinglar oʻtkazish talab etiladi. Prezidentimiz qayd etganidek, “korrupsiyaning oldini olishda barcha davlat organlarida qaror qabul qilish jarayonlari ochiq va faqat ochiq boʻlishini taʼminlash hal qiluvchi ahamiyatga ega”.
Bundan buyon qabul qilingan hujjatlar ijrosini tashkil etishda jamoatchilik ishtiroki va nazorati keng yoʻlga qoʻyiladi. Jumladan, “jamoatchilik eshituvlari” va “jamoatchilik monitoringi” tizimi joriy qilinadi. Bu jarayonga fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari va fuqarolar ham faol jalb etiladi.
Davlat boshqaruvi, tizimini takomillashtirish koʻp jihatdan mahalliy vakillik organlarining hududlar rivojida tutgan oʻrnini oshirish bilan bogʻliq. Ijro etuvchi hokimiyat organlarining qonun hujjatlari talablariga qatʼiy rioya qilishi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini bajarishi ustidan deputatlik nazoratini amalga oshirish Kengashlar faoliyatining asosini tashkil qilishi zarur.
Xalq deputatlari mahalliy Kengashi — bu vakillik organi, xalqning ishongan vakillari. Bugungi kunda respublikamizda 218 ta mahalliy Kengash faoliyat olib borayotgan boʻlib, ulardagi deputatlar soni 6 ming 567 nafarni tashkil etadi. Taʼkidlash lozimki, xalq deputatlari shahar Kengashlarining sezilarli ravishda faollashuvi qayd etilmoqda. Deputatlarning ongi, ularning siyosiy faolligi va fuqarolik pozitsiyasi har tomonlama oʻzgarib yangi xarakterga ega boʻlmoqda.
Shu bilan birga, tahlil Kengash faoliyatida oʻz yechimini kutayotgan muammolar va toʻliq foydalanilmagan imkoniyatlar mavjudligini koʻrsatdi. Kengashlar tomonidan qabul qilingan qarorlar oʻrganilganda, ularda tizimli muammolarning koʻtarilmagani, kamchilikka yoʻl qoʻygan davlat idoralari, mansabdor shaxslar faoliyatiga tegishli baho berilmagani, muammolarni bartaraf etish boʻyicha aniq chora-tadbirlar belgilanmagani aniqlandi. Eng avvalo, iqtisodiyotni isloh qilish va birinchi navbatda, kichik biznesga gʻov boʻlgan toʻsiqlarni bartaraf etish, xususiy mulk va tadbirkorlik himoya qilishga daxldor qonunlar bajarilishini taʼminlash bilan bogʻliq faoliyatga taalluqli.
Prezidentimizning Murojaatnomasidan kelib chiqib aytish mumkinki, bugungi kunda mahalliy Kengashlar oldida ikkita asosiy vazifa turibdi, birinchisi, mahalliy Kengashlarning haqiqiy nazorat organiga aylanishiga erishish, ikkinchisi, deputatlarning joylardagi real muammolar bilan tizimli ishlashini taʼminlash.
Shu bois, 2021-yilda har chorak yakunida hokim hamda sektor rahbarlarining hududda kambagʻallikni qisqartirishga oid manzilli dastur ijrosi yuzasidan amalga oshirilgan ishlar toʻgʻrisidagi hisobotini Kengashlar sessiyasida eshitish koʻzda tutilmoqda. Bundan tashqari, mahalliy Kengashlar hokimning hududlarda infratuzilmani, ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi loyihalarni amalga oshirish maqsadida xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlardan olingan mablagʻlar hisobidan olib borilayotgan ishlar toʻgʻrisidagi hisobotini muhokama qilib borish kerak.
Mahalliy byudjet bilan bogʻliq masalalarda vakillik organlarining roli ortib borayotganini inobatga olib, moliya organi rahbarining mahalliy byudjet ijrosi, mahalliy byudjet daromadlarining qoʻshimcha manbalaridan foydalanish toʻgʻrisidagi yoki boʻlmasa davlat soliq organi rahbarining mahalliy byudjet daromadlari bajarilishi holati, soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlarning toʻlanganligi, soliq qarzdorligi haqidagi hisobotlarini eshitib borish amaliyoti joriy etiladi.
Bu jarayonda deputatlar faqatgina hisobotni eshitish bilan cheklanib qolmasligi lozim. Aksincha, joylardagi muammolarning bartaraf etilishi, belgilangan vazifalarning ijrosini joyida oʻrganishi, buning uchun bevosita aholi bilan muloqot olib borishi talab etiladi.
Masalan, kambagʻallikni kamaytirish boʻyicha hisobotni eshitishdan oldin deputatlar oʻzlari saylangan hudud boʻyicha sektorlar tomonidan kambagʻallik roʻyxatidan chiqarilishi tavsiya etilayotgan har bir fuqaroning oilaviy sharoitini joyiga chiqib atroflicha oʻrganishi, haqiqatan ushbu oilani roʻyxatdan chiqarish mumkinligiga toʻla ishonch hosil qilishi maqsadga muvofiq.
Murojaatnomada hududlar infratuzilmasini rivojlantirish maqsadida mamlakatda 3 trillion soʻm mablagʻga ega boʻlgan alohida jamgʻarma tuzish hamda uning mablagʻlarini mahalliy Kengashlar takliflariga asosan sarflash taʼkidlandi.
Shundan kelib chiqib, deputatlarimiz nazorat tadbirlari davomida, aholi bilan uchrashuvlarda, fuqarolar murojaatlarida koʻtarilgan mahalla darajasidan tortib, viloyat darajasigacha boʻlgan muammoli masalalarni hal etish yuzasidan oʻz takliflarini kiritib borishi maqsadga muvofiq boʻladi.
Agarda hududni rivojlantirishga qaratilgan dasturlarning qaysidir bandi bajarilmayotgan yoki ortda qolishlar kuzatilayotgan boʻlsa bevosita hududdagi senator orqali ushbu masalani Senatning tegishli qoʻmitasiga olib chiqish yoki oʻzlarining vakolatlaridan foydalangan holda tegishli vazirlikka soʻrov joʻnatish orqali hal etish choralarini koʻrishi lozim.
Bugun partiyalar, Kengashlar hech bir ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy masaladan oʻzlarini chetga ololmaydi. Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan fikr va mulohazalarni hayotga tatbiq etish, islohotlarning muvaffaqiyati, avvalambor, har birimiz — senatorlar, shahar, tuman mahalliy Kengashlar deputatlari harakatlari surʼatiga, shaxsiy faolligiga, siyosiy, huquqiy madaniyatining yuksakligiga, Oʻzbekistonimiz taqdiri va kelajagiga daxldor boʻlishdek ulkan masʼuliyat hamda sharafga qay darajada loyiq ekaniga bevosita bogʻliq.