Eksperimental psixologiya

To`bye ko`rsatkich – ekspyerimyent o`tkazishdagi mustaqil ko`rsatkichning ta`sirini aks ettiradigan faoliyatning ba`zi jihatlaridan biri. Agar mustaqil ko`rsatkich to`bye ko`rsatkich farqli tomonlarini vujudga kyelishiga sabab bo`lgandagina ekspyerimyental natija byerishi mumkin. Masalan, vazifaning bajarilishi (mustaqil ko`rsatkich), myehnatning unumdorligini oshishiga olib kyelishi mumkin (tobye ko`rsatkich).
Natijaga erishishimizda biror matyerialdan foydalanish yoki foydalanmasligimiz – mustaqil ko`rsatkichdir. Bu dyegani, espyerimyentator o`z ryejasiga ko`ra uni o`zgartiradi. Mustaqil ko`rsatkich o`zicha ikki holatda ifodalanishi mumkin. Matyerialdan foydalanishimiz – biri bo`lsa, foydalanmasligimiz – ikkinchisi. Mustaqil ko`rsatkichni miqdoriy ifodalasak, bunda miqdor so`zidan foydalanamiz.
- Har bir mustaqil ko`rsatkich bitta tobye ko`rsatkichni taqozo etadi. Mustaqil va tobye ko`rsatkichning o`zaro munosabati ekspyerimyentning asosiy natijasini kyeltirib chiqaradi.
Ekspyerimyental natijalarni tahlil qilishdan oldin ekspyerimyentator mustaqil va tobye ko`rsatkichlarni aniq byelgilashi shart. Kyeltirilgan misolda mustaqil ko`rsatkichning 2 holati: bu quloqchin(naushnik)larning qo`llanilishi yoki foydalanilmaslik; tobye ko`rsatkich aniq ko`rsatilgan: quloqchinlardan foydalanish yoki foydalanilmaslik natijasida ularning myehnat unumdorligiga ta`siri yoki aks holati, umuman ishlab chiqarish natijasiga ta`siri:
salbiy ko`rsatkich (yoki faktorli) ishonchsiz yoki sistyematik aralashma; salbiy ko`rsatkichning paramyetrlari, masalan, vaqt omillari, vazifa omillari, sinaluvchilarning individual farqlari;
qo`shimcha ko`rsatkich – xususan ekspyerimyental farazning asosiy qismlaridan biri; ekspyerimyental farazni yaxshilab tyekshirish uchun o`rganilayotgan ob`yektning qo`shimcha ko`rsatkich darajasi bilan mos bo`lishi lozim, umumiy ekspyerimyental farazni tyekshirish uchun esa – ekspyerimyentning turli darajalarida o`tkazilishi;
birlik ko`rsatkich;
ikkilamchi ko`rsatkich;
kyengaytirilgan ko`rsatkich – mustaqil ko`rsatkichning yangi sharoitlarini yaratilishiga moyillik;
sifat ko`rsatkich – mustaqil ko`rsatkichning sifat jihatidan bir-biridan farqlanuvchi sharoit, holati;
miqdoriy ko`rsatkich – mustaqil ko`rsatkich miqdoran o`lchash mumkin bo`lgan darajalar orasidagi farq, ko`p bosqichli ekspyerimyentga xos;
asosli ko`rsatkich «asosda yotuvchi» - nazariy mulohazalarga asoslangan holda mustaqil ko`rsatkichning o`zaro ta`sirini ko`rsatish;
nazorat ko`rsatkichi – ikkinchi mustaqil ko`rsatkich hisoblangan qo`shimcha ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi.
Idyeal ekspyerimyent tushunchasini D.Kyempbyel o`z asarlarida birinchi bor qo`llagan. Idyeal ekspyerimyent tajriba o`tkazuvchi tomonidan faqat bog`liq bo`lmagan o`zgaruvchining o`zgartirilishini ko`zda tutadi. Bog`liq bo`lgan o`zgaruvchi nazorat qilinadi. Tajribaning qolgan sharoitlari o`zgarmas bo`lib qoladi.