Eksperimental psixologiya

Sezgi. Sezgi aks ettirish jarayonlaridan biridir. Tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarning har hil a`zolarga bevosita ta`sir etib turishi natijasida ularning turli belgi va hossalarining miyada aks ettiqilish jarayoniga sezgi deb aytiladi. Masalan, sezgilar orqali narsalarning rangi, shakli, mazasi, vazni, hidi, tovushi, botishi va hokazolarni aks ettirish mumkin. Sezgilar ob`ektiv olamning sub`ektiv obrazidir, inson bilimlarining manbaidir.
Sezgining fiziologik asosi analizatorlardir. Analizatorlar tashqi va ichki muhitdan keladigan taassurotlarni qabul qilib olib, fiziologik process bo’lgan qo’zgalishni psixik processga, ya`ni sezgilarga aylantiruvchi nerv mehanizmlari sistemasidir. Analizatorlar uch qismdan iborat bo’ladi: taassurotni qabul qilib oluvchi receptorlar, receptorlarda hosil bo’lgan qo’zgalishni tegishli nerv markazlariga eltadigan o’tkazuvchi nerv yo’li va qo’zgalishni psixik processga aylantiruvchi orqa miya yoki bosh miyadagi tegishli nerv markazlari. Analizatorlarning biror qismi zararlansa ham tegishli sezgi hosil bo’lmaydi. Barcha sezgi a`zolarimiz analizatorlarning receptor qismlarinv tashkil qiladi. Analizator haqidagi ta`limotni I. P. Pavlov yaratgan. Sezgilarni: eksteroreceptiv (tashri), interoreceptiv (ichki), proprioreceptiv (kinestezik yoki harakat, muvozanat) sezgi kabi turkumlarga ajratib, klassifikaciya qilib o’rganiladi.
Eksteroreceptiv (tashri) sezgilar organizmning yuza, horijiy qismida joylashgan-a`zolarida hosil bo’lib, ularga: ko’ruv, zshituv, hid, maza bilish kabi sezgilar qiradi. Tashri sezgilar orqali narsalarning sifat va hususiyatlari aks ettiqiladi.
Interoreceptiv sezgilar interoreceptorlar yordamida hosil bo’lgan sezgilardir. Bu sezgini ichki sezgi deb ham yuritiladi. Interoreceptiv sezgilar ichki organlarining holatini: ogriq, chanrash, ochqash, qonirish, to’yish, ko’ngil aynish, ichning buzilishi va hokazolarni aks ettiradi.
Proprioreceptiv sezgilar proprioreceptorlar yordamida hosil bo’ladigan turli harakatlarini amalga oshirishda, uyg’unlashtirishda, muvofiqlashtirishda, organizmning fazodagi holatini, ayniqsa muvozanatini saqlashda aktiv ishtirok etadigan sezgilardir. Bu sezgilarning a`zolari muskullar, paylar va bo’g’inlarda joylashgan bo’ladi.
Sezgilarimiz bizga tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar haqida dastlabki ahborotlarni etkazib turuvchi kanallar bo’lib hizmat qiladi.
2. Sezgirlik va uning chegaralari haqida qisqacha tushuncha
Barcha a`zolardagi sezgirlik o’zining muayyan chegarasiga ega bo’ladi. Sezgi, absolyut, mutlaq; farq qilish; yuqori chegaraga ega bo’ladi.
Sezgining absolyut, mutlaq chegarasi; bilinar-bilinmas muayyan sezgi hosil riluvchi minimal darajada kuchga ega bo’lgan qo’zgovchi miqdordir. Shu miqdorga etmagan qo’zgovchilar sezgi hosil qilmaydi. Sezgilar mutlaq chegarasining miqdori sezgi organlariniig mutlaq sezgilarini sifatlaydi. Sezgining mutlaq chegarasi qanchalik past bo’lsa, mutlaq sezgirlik shunchalik yuqori bo’ladi.
Sezgining mutlaq chegarasini eshitish sezgisi misolida tushuntiradigan bo’lsak, mutlaq eshitish tovushlardagi eng nozik o’zgarishlarni sezish, tasavvur qilish va esda qoldira bilishdan iborat nodir iste`doddir. Mutlaq eshitish kishilardagi musira robiliyatining asosini tashkil rilib, ayrim ijrochilarda o’ta darajada rivojlangan bo’ladi.
Sezgining farqlanish chegarasi taassurot kuchining sezgilarda bilinar-bilinmas o’zgarish hosil qiluvchi minimal darajadagi o’zgarishidan iboratdir.
Sezgilarning yuqori chegarasi esa qo’zgovchi kuchining maksimal darajada ortishi natijasida sezgilar kuchining tegishli analizatorlarda ogriq hosil qilish tomoniga qarab o’zgarishidir. Masalan, haddan tashqari yorug’lik aytaylik, payvandlashda chiqadigan yoruglik ko’zda ogriq sezgisini hosil qiladi. Agar qo’zgovchi kuchi sezgining yuqori chegarasidan ortsa, sezgi organlari zararlanishi yoki butunlay ishdan chiqishi mumkin.
3. Sezgi chegaralarini aniqlash bo’yicha tajribalar o’tkazish