Экспериментал психология предмети

Абу Наср ал Форобий (870-950) “Намунали таълим” рисоласида таълим олувчилар ўзлаштириши лозим бўлган материални яхши йўсинда баён қилиш масаласига алоҳида тўхталиб, ўқитишнинг иккита турини, янги принципини тавсия этган: уларнинг бири бевосита сезги, иккинчиси ақл билан боғлиқдир. У ўзининг фикрини шундай талқин этади: “Нарсалар биздан, ҳисларимиздан ташқарида туриб, бизнинг сезги аъзоларимизга таъсир этади, таъсир этадиган нарсалар чексиздир.
Инсон ўзининг ақлини, хаёлини ишга солади ва шулар воситасида билмаган нарсаларини билиб олади, уларга асосланиб билиш манбаи бўлган олам ва унинг моҳияти ҳақида чуқурроқ, атрофлироқ билим ва маълумотга эга бўлади” У фикрини давом эттириб: “... аввал билим зарур бўлган илм ўрганилади, бу – олам асослари ҳақидаги илмдир. Жисмлар тузилишини, шаклини, осмон ҳақидаги билимларни ўрганиш лозим. Ундан сўнг умуман, жонли табиат ўсимлик ва ҳайвонлар ҳақидаги илм ўрганилади.
Киши билим ва тажриба орттирмасдан олдин жуда кўп нарсаларни назарга илмайди, билим эгаллаб, тажриба ҳосил қилгач, ҳалиги нарсаларга қарашини ўзгартиради, аввал беҳуда деб ҳисобловчи нарсаларнинг заруратлигини ҳис этади, илгари эътиборини тортмаган нарса энди аксинча уни ҳайратга солади”.
Абу Райҳон Беруний (973-1048) ўқув жараёнида педагог қуйидаги дидактика принципларига қатъий амал қилиши лозимлигини таъкидлайди:
– таълим олувчини зериктирмаслиги;
– билим беришда турлиликка асосланиши;
– узвийликка, тизимлиликка, изчилликка ва мантиқийликка риоя қилиши;
– янги мавзуларни қизиқарли, асосан, кўргазмали баён этиши ва ҳ.к.
Абу Али ибн Сино (980-1037) дидактиканинг принципларига, хусусан, кўрсатмали ўқитишга зўр қизиқиш билан қараб, инсон дастлабки ўқув машғулотларида буюмнинг ташқи ҳоссасини ўрганса, ўша буюмни ва унинг тасвирини кўриб чиқса, ўзи мустақил ҳолда билимларни ўзлаштира олади, деб ҳисоблайди. Олим инсон ҳақиқатан мавжуд нарсаларни ёки уларнинг тасвирини идрок этиш туфайли унда объектив воқеликни тўғри акс эттирадиган тасаввур шаклланишини таъкидлайди.
Шунингдек, ибн Синонинг илмий билимларни эгаллаш усуллари ва йўллари, таълим олувчиларни синф-дарс шаклида ўқитиш ҳақидаги дидактик принциплари муҳим аҳамиятга эгадир:
– таълим олувчини билим беришда бирданига китобга банд қилиб қўймаслик;
– ўқитишда жамоа (синф) бўлиб ўқитишга эътибор бериш;
– билим беришда илм ўрганувчиларнинг қизиқиши ва қобилиятини ҳисобга олиш;
– ўқитишни жисмоний машқлар билан қўшиб олиб бориш ва ҳ.к.²
Шубҳасиз, кейинчалик юқорида номлари қайд этилган ва зикр этилмаган бошқа кўпгина Шарқ қомусий олимларнинг ишлаб чиққан дидактика қонун-қоидалари ва (принцип) тамойиллари чех олими Ян Амос Коменский (1592-1670) томонидан “Буюк дидактика” асарининг яратилишига асос бўлиб, педагогика тарихида “Дидактиканинг отаси, асосчиси” номига сазовор бўлади.
Аввал ҳам айтганймиздек, якин вактларгача педагогикадаги қонун, қонуният ва тамойил деган тушунчалар синоним сифатида ишлатилиб, ёки буларнинг битгасига ё қонун, ё қонуният, ё принципга устунлик берилиб келинган.
Аммо, кўп йиллик тажрибалар ва бу соҳадаги изланишлар шуни кўрсатдики қонуният турғун бўлиб, улар асосида яратилган.
Яратилган қонун ва тамойиллар ўзгариб ҳам туришлари мумкин экан. Баъзи эски тамойиллар, масалан, табиатга мос равишда ривожлантириш тамойили йўқ бўлиб кетиб, ўрнига янги тамойиллар киритилган.
Тамойиллар тўғрисида дидактикада шундай коида ўрнашиб қолганки, тамойиллар тарихий вазиятдан келиб чиқиб конкрет жамиятнинг эҳтиёжларини ифода этар экан. Ижтимоий тараққиёт ва илм-фанни ривожланиши ҳамда таълим-тарбия жараёнида янги қонуниятларни аниқланиши, шунингдек, илғор псдагогик тажрибалар натижасида педагогик тамойиллар тизими бойиб бораверар экан.
Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”да мамлакатимизда узлуксиз таълимни ташкил этиш ва ривожлантириш янги қонуниятлар ва педагогик принцип (тамойил)лари тўлиқ ўз ифодасини топган. Бу педагогик таълим тамойиллари қуйидагилардан иборат:

•