Ekonomika

Is ju’rgiziw tu’rleri boyi’nsha. Is ju’rgiziw tu’rinde tovarlardi’n’ bir tu’rdegi ji’ynag’in ali’ni’wg’a ali’p keliwshi process si’pati’nda belgilenedi. Buni’n’ bir tu’ri bir g’ana a’piwayi processten turadi’ ya’ki bir Qatar processlerdi qamti’p aladi’;

Xojali’q ju’ritiw subyektlari’ is ju’rgiziw tu’rlerine aji’rati’lg’anda to’mendegi parqlar ko’zge tusedi;

- tiykarg’i’ is ju’rgiziw- qosi’msha sapasi’n sho’lkemlestiriwde u’lken u’les qosi’wshi’ ju’rgiziw esaplanadi’. A’melde tovardi’n’ ayri’qsha tu’rleri boyi’nsha bunday mag’li’wmatlar ali’wdi’n’ ilaji’ joq. Sonin’ ushi’n is ju’rgiziwdin’ tiykarg’i’ tu’rin usi’ tu’r menen baylani’sli’ tovar ha’m xi’zmetlerge tuwri’ keliwshi jalpi’ islep shi’g’ariwdi’n’ u’lesi menen belgilew usi’ni’s etiledi. Bunday esaplawdi’n’ qi’iyi’nshi’li’g’inda is ju’giziwdin’ tiykarg’i tu’ri istin’ tiyisli tu’ri menen ba’nt bolg’an isshilerdin’ uli’wmali’q sani’ndag’i’ u’lesin esaplawdan ani’qlani’wi’ mu’mkin. Bunda tiykari’nan is ju’rgiziwge uli’wmali’q qosi’msha baha ya’ki ba’nt bolg’anlar sani’ni’n’ 50 yaki onnanda arti’q procenti tuwra keliwi sha’rt emes, biraq bul tu’ri joqari’ boli’wi’ kerek.

- qosi’msha is ju’rgiziw - og’an istin’ basqa taraw tovarlari’ islep shi’g’ari’lg’an ayi’ri’m tu’rleri kiritiledi. Ko’mekshi is ju’rgiziw ekonomikali’q istin’ uli’wmali’q klassifikatori’ni’n’ tiyisli toparlarg’a esapqa ali’nadi’. Is ju’rgiziwdin’ tiykarg’i’ ha’m ko’mekshi tu’r tovarlari’ bazarda sati’w ya’ki paydalani’wdi’n’ basqa tu’rleri ushi’n mo’lsherlengen.

-ja’rdemshi is ju’rgiziw- obyekt istin’ tiykarg’i’ tu’rlerin qollap quwatlaw ushi’n a’melge asi’ri’latug’in is ju’rgiziw esaplanadi’. Ol tiykarg’i’ ha’m ekilemshiden aji’ralmaydi’- ol tiykarg’i’ islep shi’g’ari’g’a xi’zm

et ko’rsetiwshi tu’r. Xojali’q ju’ritiwshi subyektler quramli’ bo’limlerdin’ ja’rdemshi is ju’rgiziwi oni’n’ tiykari’ boyi’nsha esapqa ali’nadi’.

Sho’lkemler o’lshem boyi’nsha , iri, ortasha ha’m kishi toparlarg’a bo’linedi.

Bunday bo’liniwdin’ tasti’yqlawshi’ sebepleri si’pati’nda ko’birek dodalaw ushi’n ali’niwi’ an’satlaw bolg’an ba’nt bolg’anlar sani’, sati’wlardi’n’ ko’lemi, aktivlerdin’ balans qiymati kibi miyzanlardan paydalaniladi’. Biraq, olardan hesh biri sho’lkemdi ol ya’ki bul topari;na kiritiw ushin jeterli da’lilli tiykarlar bolmag’ani’ sebepli, a’melde ko’binshe miyzanlardi’n’ kombinaciyasi’nan paydalanadi’.

Soni’ ayti’p o’tiw kerek, Evropa Birlespesinde 1999 ji’ldan baslap ka’rxanalardi’ kishilerge ju’rgiziw ushi’n to’mendegi 3 miyzan qollani’ladi’.

Sho’lkemlerdi jumi’sshi’ sani’ boyi’nsha toparlarg’a bo’liw

Toparlar ati’	Ba’nt bolg’anlardi’n’ sani’, adam
Kishi	50 den kemlew
Orta	50-250
Iri	250 den arti’q

Bizdin’ ma’mleketimizde “O’zbekistan Respublikasi’nda kishi biznes jeke isbilermelikti rawajlandi’riw haqqi’ndag’i” qararda o’z tasti’yg’in tapqan.

Og’an qarag’anda kishi biznes ha’m jeke isbilermenlik subyektlerinde to’mendegi sha’rtlerge mas keliwshi kooperativeler , sawda sho’lkemleri, jeke isbilermenler ha’m isbilermenlik jumi’isi’n ju’rgiziwshi diyxan xojali’qlari’;

Jeke ta’rtiptegi isbilermenlik – yuridik shaxs sho’lkemlestirmegen halda fizikali’q ta’repten isbilermenlik jumi’i’si’ni’n’ a’melge

asi’ri’li’wi’. Jeke ta’rtiptegi isbilermenlik , jeke ta’rtiptegi isbilermenlik ta’repinen isshilerdi jallaw huqiqsi’z, mi’lk huqi’qi’ tiykari’nda o’zine tiysli bolg’an mal-mu’lk negizinde g’arezsiz ra’wishte a’melge asi’ri’ladi’;

kishi ka’rxanalar- g’arezsiz xojali’q jumi’si’n ali’p bari’wshi’ o’z balansi’na iye boladi’, Sali’qlar ha’m basqa to’lewlerdi to’legennen son’ paydasi’n o’zi bo’listiretug’i’n ka’rxana;

mikrofirma – kishi biznes ka’rxanasi’nin’ bir tu’ri. Ma’mleketimizde sanaat islep shi’g’ari’wdi’n’ tarmaqlari’nda 20 admg’a shekem, xi’zmet ko’rsetiw tarawi’nda 10 adamg’a shekem, sawda ha’m uli’wmali’q awqatlani’w ori’nlari’nda 5 adamg’a shekem islewshi ka’rxanalarda mikrofirma esaplanadi’.

Kishi biznes ha’m jeke isbilermenlik is ju’rgiziw ken’esi ekonomikasi’ni’n’ basqa taraw ha’m islep shi’g’ari’w ko’lemindegi salmag’i’ asi’wi’ arqali’ da belgili boladi’. A’sirese, usi tarawdi’n’ sanaat tovarlari’ islep shi’g’ari’wdag’i’ u’lesi 2005 ji’dag’i’ 10,0 % ten 2010 ji’lda 19,6% ke, awi’l xojali’g’i’nda tiyisli ra’wishte 95,7 % ten 97,5 % ke , sawdada bolsa 43,7% ten 50,5 % ke, ju’k tasi’w da 24,6 % ten 40 % ke, tiykarg’i’ kapitalg’a investitciyalar ko’leminde

24 % ten 30% ke eksport ko’leminde bolsa 6 % ten 13,6 % ke deyin o’sti.

Bizdin’ bul tiykardag’i’ en’ u’lken jen’isimiz jalpi’ ishki o’nim qurami’nda kishi biznes ha’m jeke isbilermenlikti’n’ u’lesi ko’beygeni ha’mde ma’mleketimiz ekonomikasi’n rawajlandi’ri’wda oni’n’ orni’ sezilerli da’rejede asg’aninda ko’zge tu’sedi.

Xojali’q ju’ritiwshi subyektlardi’n’ Sali’q ju’gin ja’neda kemeytiriw, mikrofirma ha’m kishi ka’rxanalar ushi’n jalg’iz bolg’an sali’q tu’ri 10 % ten 8 % ke, 2009 ji’ldan baslap bolsa 7 % ke, 2010 ji’ldan 6 % ke tu’siriliwi, fizikaliq shaxslardan ali’natug’in da’ramat sali’g’i’n stavkalari’ kemeyttiriliwi ha’m usi’ ku’de oni’ esaplaw tartiplerin bo’listiriliwi isbilermenlik, kishi ha’m jeke biznesti rawajlandi’ri’w ushi’n kushli tiykarlar jaratti’.

Sho’lkemnin’ ishki ha’m si’rtqi’ ortali’g’i. Ha’rbir sho’lkemnin’ is ju’rgiziwi ha’m rawajlani’wi’ ma’lim bir ortali’qta a’melge asadi’. Sho’lkem is ju’rgiziwi tek ortali’q oni’ a’melge asi’riwg’a jol qoyg’an waqi’tta g’ana boli’wi’ mu’mkin. Sho’lkemnin’ jag’dayi’ ha’m is ju’rgiziwi waqti’ni’n’ ha’rqanday jag’dayda oni’n’ ishki sebepleri xa’reketi ha’m si’rtqi’ ortali’q ta’siri na’tiyjesi.