Экология ва табиатни мухофаза килиш

5-жадвал
Атмосферага бир йил давомида чиқарилувчи чиқитлар миқдори

Бирикмалар			Антропоген чиқиндиларнинг ҳиссаси, %
	Табиий	Антропоген
Қаттиқ заррачалар	3700	1000	27
СО	5000	304	5,7
CnHm	2600	88	3,3
NOx	770	53	6,5
SOx	650	100	13,3
COx	485000	18300	3,6

Атмосферанинг сунъий ифлосланиш даражаси ошиб бормоқда. Атмосферанинг маҳаллий, регионал ва глобал ифлосланиши кузатилади. Барча техноген манбалардан Ер атмосферасига чиқарилган ифлословчи бирикмалар 6-жадвалда келтирилган.

Вулқон отилиши натимжасида

газ ва чанг тўзонларини атмосферага чиқарилиши

Г аз машъалалари натижасида атмосфера ҳавосининг ифлосланиши

Ўрмонларнинг ёниши натижасида атофосфера ҳавосининг ифлосланиши

18-расм. Атмосфера ҳавосини ифлосланишининг турли омиллари


6-жадвал
Атмосфера ҳавосига техноген манбалардан чиқариладиган зарарли бирикмалар

Р к/к	Бирикмалар	Млн.тонна/ йил
	Қаттиқ заррачалар ва саноат чанги	580
	Углерод оксидлари	360
	Учувчан углеводородлар ва бошқа органик моддалар	320
	Олтингугурт оксидлари	160
	Азот оксидлари	110
	Фосфор бирикмалари	18
	Сероводород	10
	Аммиак	8
	Хлор
	Фторли водород	1

Агрегат ҳолатига кўра атмосферани ифлословчи бирикмаларни тўрт гуруҳга бўлиш мумкин: қаттиқ, суюқ, газсимон ва аралаш бирикмалар. Ҳавони ифлословчи асосий модда ва бирикмаларга аэрозоллар, қаттиқ заррачалар, чанг, қурум, азот оксидлари (NО_х), углерод оксидлари(СО, СО₂), олтингугурт оксидлари (SО_х), хлорфторуглеродлар, металл оксидлари ва бошқалар киради. Атмосферага ўн минглаб модда ва бирикмалар чиқарилган бўлиб, уларнинг ўзаро бирикиб ҳосил қилган аралашмалари тўла ўрганилмаган. Бундай номаълум бирикмаларнинг тирик жонзотларга, шу жумладан инсон соғлиғига таъсири аниқ баҳоланган эмас.

Атмосферанинг кимёвий, физик, акустик (шовқин), иссиқлик, электромагнит ифлосланиши йирик шаҳарлар ва саноат районларида юқори даражага етган.
Атмосферанинг энг хавфли ифлосланиши радиоактив ифлосланишдир. Радиоактив ифлосланишнинг асосий манбалари ядро қуролининг синовлари, атом эектростанцияларидаги фалокатлар ҳисобланади. Радиоактив ифлосланиш рак ва бошқа касалликларнинг ортишига олиб келади. Ҳавонинг кучли ифлосланиши инсон соғлиғига, барча жонзотларга салбий таъсир кўрсатади.
Шаҳарлар ва саноат районларида кишилар ўртасида асаб, юрак-қон томир, сурункали бронхит, эмфизема, нафас қисиши ва ўпка раки касалликларининг кўпайиши кузатилади. Кўз касалликлари ва болалар касалликларининг ортиши қайд қилинган. Шаҳар ҳавосида саноат корхоналари ва автотранспорт чиқиндиларида канцероген моддалар бўлиб (бенз(а)пирен, ароматик углеводородлар), уларнинг сурункали таъсири натижасида рак касалликлари келиб чиқади. Автотранспортнинг чиқинди газларидаги қўрғошин бирикмалари ҳам инсон соғлиғи учун айниқса ҳавфли ҳисобланади.