Ekologiya va suv resurslarini boshqarish kafedrasi

5.2. Orol dengizi havzasi davlatlarining xalqaro va mintaqaviy hamkorligi 
Orol  dengizi  havzasidagi  ekologik  inqiroz,  uning  oqibatlari  deyarli  40  million 
aholisi boʻlgan Markaziy Osiyoning beshta davlati hududini qamrab olgan katta falokat 
sifatida tavsiflanadi. 
Yaqin oʻtmishning merosi sifatida Orol dengizining qurishi koʻp yillar davomida 
qoʻmondonlik  iqtisodiyotining  muammolari  va  xatolarini  oʻzlashtirdi  va  mintaqadagi 
ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatga oʻta salbiy ta’sir koʻrsatdi. Zamonaviy dunyoda 
uning  biron  bir  qismida  yuz  beradigan  ekologik  ofatlar  alohida  va  mahalliy  emas, 
ekologik  ofatlarning  oqibatlari  milliy  chegaralardan  tashqariga  ham  tarqaldi.  Orol 
dengizi  muammosi, afsuski, yagona  narsa  emas, bu  texnologik  va  antropogen  omillar, 
tabiiy  resurslardan  intensiv  foydalanish  va  atrof-muhit  ifloslanishi  oqibatida  tabiiy 
muhit  potentsialining  pasayishi  va  choʻllanish  jarayonining  bir  qismidir.  Yaqin 
oʻtmishda  Orol  dengizi  dunyodagi  eng  yirik  yopiq  drenaj  suv  havzalaridan  biri  edi. 
«Paxta  mustaqilligi»  shiori  va  oʻsha  davrdagi  iqtisodiy  siyosatning  amalga  oshirilishi 

---

 
 
74
 
paxta  yetishtirishni  koʻpaytirishni  talab  qildi.  Ushbu  mintaqaning  aksariyat 
respublikalarida sugʻorish  tizimlarining  meliorativ holati nihoyatda  past  boʻlgan va bu 
ekin hosildorligining  sezilarli darajada oshishini  ta’minlamagan. Muammoni  hal qilish 
uchun  mavjud  sugʻorish  tizimlarini  tubdan  texnik  qayta  qurish  va  Sugʻoriladigan 
yerlarning  samaradorligini  oshirish  oʻrniga,  Sugʻoriladigan  maydonlarning  koʻpayishi 
bilan  bogʻliq  boʻlgan  keng  yoʻl  tanlandi.  Nisbatan  qisqa  vaqt  ichida,  29-50  yil  ichida 
ular  taxminan  3,4  milliondanga  oshdi.  50-yillarning  oxiriga  qadar  7,8  mln. gektarga 
koʻpaydi.  Natijada  Orol  dengizi  havzasi  daryolaridan  sugʻorish  uchun  suv  olish 
ekologik  ruxsat etilgan me’yordan oshib ketdi. Daryo suvlarining Orol dengiziga kirib 
borishi va uning qurishi ba’zi yillarda keskin qisqarishi va hatto toʻliq oʻzgarishi bilan 
bir  vaqtda Amudaryo  va  Sirdaryoning  deltali  hududlari  qisqarib,  bu  ekologik  jihatdan 
qimmatli  hududning  keng  miqyosda  choʻllanishiga  olib  keldi.  Orol  ekologik 
inqirozining  sabablarini  tahlil  qilish  shuni  koʻrsatadiki,  Orol  dengizi  havzasida 
sugʻorishning intensiv rivojlanishiga sabab boʻlgan obyektiv sabablar bilan bir qatorda 
sugʻorish  omillarining  atrof-muhitga  ta’siri  xususan  yoki  bu  havzada  suv  yer 
resurslarini  keng  miqyosda  rivojlantirishning  ekologik  va  ijtimoiy  jihatlari  toʻgʻrisida 
notoʻgʻri tushunchalar mavjud edi, bular e’tiborga olinmadi. Havzaning quyi oqimidagi 
suv  manbalarining  miqdoriy  kamayishi  bilan  bir  vaqtda  suvning  ifloslanishi  va 
Sugʻoriladigan  erlarning  shoʻrlanishi  rivojlandi.  Hozir  ma’lum  boʻlganidek,  notoʻgʻri 
Sugʻorilgan ushbu va  boshqa salbiy  omillarning  ta’sirining  birlashishi  mintaqada ogʻir 
ijtimoiy-iqtisodiy  oqibatlarni  keltirib  chiqardi  va  Qoraqalpogʻiston,  Qozogʻistonning 
Qiziloʻrda  viloyati,  shuningdek, Amudaryoning  quyi  oqimiga  tutashgan  Turkmaniston 
mintaqalari  kabi  yirik  mintaqalarning  suv  balansini  keskin  ravishda  yomonlashtirdi  va 
sifatli  daryo  suvidan  foydalana  olinmadi.  Va  nihoyat,  Orol  dengizi  sathini  sugʻorish 
uchun suv olishning koʻpayishi sharoitida bu narsa muqarrar ravishda jiddiy ahamiyatga 
ega  boʻlmagan,  bundan  tashqari  u  endi  suv  ulushini  talab  qiladigan  tabiiy  obyekt 
hisoblanmagan,  va  uning  dengizga  oqimi  faqat  daryolarning  oʻzlaridagi  suvlarning 
sanitariya  hajmi  chegaralari  bilan  chegaralandi.  Orol  dengizi  uchun  suvni  boshqarish 

---

 
 
75
 
hisob-kitoblari,  uning  suv  balansining  Sirdaryo  va  Amudaryodan  keladigan  qismini 
nazarda  tutmagan.  Tegishli  ekologik  va  sanitariya  cheklovlari  yoʻqligi  sababli,  yetarli 
darajada  tozalangan  yoki  toʻliq  tozalanmagan  shahar  va  sanoat  chiqindi  suvlari 
Amudaryo va Sirdaryo daryolariga, shuningdek ularning irmoqlariga quyildi va natijada 
koʻpincha  ogʻir  metallarning  tuzlari  va  boshqa  juda  zaharli  moddalar  bilan  iflosalndi. 
Mintaqani  rivojlantirish  va  sugʻorish  boʻyicha  qabul  qilingan  notoʻgʻri  strategiya, 
xususan,  tuproqning  ikkilamchi  shoʻrlanishiga  olib  keldi.  Hisob-kitoblarga  koʻra,  bu 
yerda  Sugʻoriladigan  yerlarning  70  foizga  yaqini  turli  darajadagi  shoʻrlanganligi  bilan 
tasdiqlanadi,  bu  esa  hosilning  pasayishiga  olib  keladi.  Xususan,  yetakchi  ekin  - 
paxtaning  hosildorligi  gektariga  5-40  sentnergacha  oʻzgarib  turdi.  Havoning  va 
tuproqning  ifloslanishi  tufayli  ichimlik  suvining  sifati  ham,  yer  osti    ham,  yer  osti  
yoʻllari  bilan  pasayib  ketdi.  Ushbu  salbiy  ta’sirga  duchor  boʻlgan  qishloq  xoʻjaligi 
erlarining  unumdorligi  pasayadi  va  unumdorligi  pasayadi.  Orol  dengizi  havzasining 
halokatli  qurishi  bilan  bogʻliq  tabiiy-iqlimiy,  ijtimoiy-iqtisodiy,  ekologik,  tibbiy-
biologik  muammolari  yetarlicha  oʻrganilgan, bosma nashrlarda  nashr etilgan  va koʻrib 
chiqish uchun mavjud boʻlgan juda koʻp ilmiy materiallar shakillangan [10, 18, 19, 36]. 
Orol  dengizi  mintaqasi  muammolari,  avvalo,  uzoq  davom  etgan  chuqur  tabiiy  va 
iqtisodiy  inqirozning  namoyonidir,  mavjud  suv  resurslari  va  bu  yerda  soʻnggi  oʻn 
yilliklar  davomida  rivojlangan  iqtisodiy  tizim  oʻrtasidagi  muvozanat  tufayli  ulkan 
mintaqani qamrab oldi. Qurgʻoqchil iqlim sharoitida Sirdaryo va Amudaryo oqimlarini 
qaytarib olinmasligining oqibatlari, suvni koʻp iste’mol qiladigan keng qishloq xoʻjaligi 
nafaqat  mintaqaning  tabiiy  muhitiga,  balki  iqtisodiyoti  va  aholining  turmush 
sharoitlariga  ham  oʻta  salbiy  ta’sir  koʻrsatdi.  Eslatib  oʻtamiz,  Orol  dengizining  oʻziga 
xos xususiyati, tabiiy  obyekt sifatida, uning  havzadagi  barqaror  ekologik  muvozanatni 
saqlashdagi muhim oʻrni va iqlimni shakllantirishdagi ahamiyatlidir. Dengiz havzaning 
yuqori  va  oʻrta  qismlaridan  keladigan  yer  usti  suvlarini  noyob  tabiiy  tozalash  vositasi 
boʻlib, biologik  resurslarning  ham  katta  zaxiralariga  ega  edi. Dengizning  qurishi  bilan 
ushbu  tabiatni  shakllantirish  funksiyalari  yoʻqoldi.  Buning  salbiy  oqibatlari  mahalliy 

---

 
 
76
 
hodisa  boʻlishni  toʻxtatdi,  faqat  sobiq  dengiz  zonasi  hududi  bilan  cheklandi.  Siqilib 
borayotgan  dengiz  ta’sirining  chegarasi  tabiiy  muhitning  barcha  tarkibiy  qismlariga 
tarqaldi  va  tobora  daryolarning  quyi  oqimidan  oʻrtasiga  oʻtmoqda,  bu  Sugʻoriladigan 
yerlarning  meliorativ  holatining  keskin  yomonlashishi,  botqoqlanish  va  shoʻrlanish, 
shuningdek, ekinlar hosildorligi va aholi turmush darajasining pasayishi bilan namoyon 
boʻldi.  Demak,  nafaqat  Qozogʻiston  va  Oʻzbekiston  mintaqalari,  balki  Tojikiston, 
Qirgʻiziston va Turkmaniston ham jiddiy xavf ostida qoldi. Sugʻoriladigan dehqonchilik 
ushbu  mintaqa  iqtisodiyoti  va  turmushining  asosi  boʻlib,  bu  yerdagi  suv  va  yerlar 
farovonlik va kelajakka ishonch bilan sinonimdir. Shuning uchun Orol dengizini saqlab 
qolish,  asosan,  mintaqaviy  xavfsizlikning  barcha  jihatlaridagi  eng  muhim  omil 
hisoblanadi.  Bugungi  kunda  Orol  dengizi  muammosini  hal  qilish  mintaqadagi  barcha 
mamlakatlar manfaatlariga mos kelishi aniq tan olingan va uni alohida mamlakat uchun 
suvni  boshqarish  muammosi  deb  hisoblash  mumkin  emas.  Orol  dengizi  inqirozining 
ogʻir  oqibatlari  nafaqat  ekologik  vaziyatni  beqarorlashtirishi,  balki  iqtisodiyotda, 
aholining  turmush  tarzida  vayronkor  oʻzgarishlarga  olib  kelishi  mumkinligini  anglash 
mintaqada  davlatlararo  integratsiya  aloqalarini  osonlashtirdi  va  dunyo  hamjamiyati 
yordamida  jiddiy  choralar  koʻrildi.  ushbu  vaziyatdan  chiqish  yoʻli  va  uni  bitta 
mamlakatda suvni boshqarish muammosi deb hisoblash mumkin emas.  
Orol  dengizining  qisqarishi  va  uning  aholi  salomatligi  va  tabiiy  muhitga  ta’siri 
ko’lami  jahon  hamjamiyati  tomonidan  eng  katta  ekologik  falokat  sifatida  tan  olindi, 
uning  oqibatlarini  faqat  birgalikdagi  sa’y-harakatlar  bilan  bartaraf  etish  mumkinligi 
ta’kidlandi.  Qozogʻiston  Prezidenti  N.A.Nazarboyev  1993  yil  yanvarda.  Markaziy 
Osiyo  davlatlari  rahbarlarining  Toshkent  uchrashuvida  u  Orol  muammosini  hal  qilish 
boʻyicha  muvofiqlashtirilgan  choralar  koʻrish  zarurligi  toʻgʻrisida  tashabbus  bilan 
chiqdi. Mintaqa mamlakatlari ushbu taklifni 1993 yil 26 martda qoʻllab-quvvatladilar va 
qizil Oʻrda shahrida Rossiya Federatsiyasi ishtirokida Orol dengizi muammosi boʻyicha 
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining konferensiyasi boʻlib oʻtdi, unda Orol dengizi 
va  Orol  dengizi  mintaqasi  muammolarini  hal  qilish  boʻyicha  qoʻshma  harakatlar 

---

 
 
77
 
toʻgʻrisida kelishuv, ekologik obodonlashtirish va Orol mintaqasining ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishini  ta’minlash  va  Orolni  qutqarish  xalqaro  jamgʻarmasi  tashkil  etish 
to’gʻrisida  kelishib  olindi.  Prezident  N.A.Nazarboyev  uning  birinchi  Prezidenti  etib 
saylandi.  Shunday  qilib,  Orol  dengizi  havzasida  mintaqadagi  ekologik  inqiroz 
oqibatlarini  bartaraf  etish  uchun  huquqiy  va  institutsional  asos  yaratildi.  Xalqaro 
amaliyotda    birinchi marta bunday  nufuzli  davlatlararo  organ  ekologik muammoni hal 
qilish  uchun  shunday  yuqori  darajada  tashkil  etildi,  uning  ahamiyati  uni  Markaziy 
Osiyo  davlatlari  prezidentlaridan  biri  boshqarishi  kerakligi  bilan  tasdiqlandi.  Xalqaro 
Orolni  qutqarish  jamgʻarmasining  boshqaruv  organi  uning  Bosh  vazir  oʻrinbosarlari 
darajasidagi  davlatlar  vakillaridan  tashkil  topgan  kengashi  hisoblanadi.  Xuddi  shu 
yigʻilishda partiyaviy asosda uning doimiy ishchi organi - Ijroiya Qoʻmitasi (EK) bilan 
Orol  dengizi  havzasi  boʻyicha  Davlatlararo  Kengash  (ICSA)  tuzildi,  bundan  tashqari 
IXSA  huzurida  Barqaror  rivojlanish  boʻyicha  Komissiya  (CSD)  va  Davlatlararo 
muvofiqlashtiruvchi  suv  komissiyasi  tuzildi.  (ICWC).  Xalqaro  Orolni  qutqarish 
jamgʻarmasi  toʻgʻrisidagi  Nizomda  koʻrsatilganidek,  Fondning  asosiy  vazifasi 
mintaqadagi  barcha  davlatlarning  manfaatlarini  hisobga  olgan  holda  Orolni  qutqarish, 
Orol dengizi mintaqasi va umuman Orol dengizi havzasini ekologik holatini yaxshilash 
boʻyicha  qoʻshma  amaliy  harakatlar  va  istiqbolli  dasturlar  va  loyihalarni 
moliyalashtirishdir.  Davlatlararo  kengashning  vazifalariga  Orol  dengizi  muammosini 
hal  qilish  boʻyicha  birgalikdagi  harakatlarni  muvofiqlashtirish,  ustuvor  yoʻnalishlar, 
dasturlar va loyihalarni  tanlash, suv  resurslarini boshqarish va atrof-muhitni  muhofaza 
qilish,  mintaqadagi  ijtimoiy  va  ekologik  obodonlashtirish  masalalariga  tegishli  boʻlib, 
jamgʻarma  mablagʻlarini  shakllantirish  har  yili  a’zo  davlatlarning  badallari,  xalqaro 
yordam va boshqa badallar hisobiga amalga oshirishga kelishildi va shu rejimda hozirga 
qardar ishlab kelmoqda.