Экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш

1.4. «Ижтимоии экология» нинг тадқиқот доираси 
«Умумий экология» каби «Ижтимоии экология» ҳам узининг тадқиқот объектига 
эгадир. 
Ижтимоии 
экология 
тизими 
«Ижтимоии 
экология» 
урганадиган 
объектдир.«Ижтимоии экология» тизими, бу биргаликда яшайдиган, узаро диалектик
бирлик ва алоқада буладиган турли ижтимоий гуруҳ, бирлик ва популяциялар ҳамда 
улар атрофидаги табиий ва ижтимоий иқтисодий тизимлар мажмуидир. 
“Ижтимоий экология”тизими ер шарини қамраб олган (глобал), регионал ва 
маҳаллий тизимларга бўлинади.Ер шарини қамраб олган “Ижтимоий экология” 
тизимида сайѐрамиз табиати, бутун инсония жамияти, ўзаро таьсирда бўлади. Регионал 
ва маҳаллий “Ижтимоий экология” тизимида инсоният жамият рухлари атроф табиий 
муҳити билан турли даражадаги кўпроқ ѐки автоном бошқариладиган маьмурий 
хўжалик бирлиги, давлатлар, мамурий вилоятлар ва туманлар, шаҳарлар, тўлиқ қишлоқ 
хўжалик корхоналари доирасида ўзаро таьсирда бўлади. 
Шундай қилиб ижтимоий экология тизимининг даражама даража тузилмаси пайдо 

---

7 
бўлади: давлатлардан иборат глобал тузилма ундан кейин вилоятлардан охиргиси 
туманлардан иборат тузилма: улар шахар ва қишлоқ хўжалиги тузилмаларини ўз ичига 
олади. Ўз навбатига ҳар бир “Ижтимоий экология” тизими икки асосий кичик тизим 
табиий ва ижтимоий иқтисодий тизимлар қўшилишидир. Улар қуйи даражадаги 
тизимлардан ташкил топади, табиийси жонли ва жонсиз ижтимоий иқтисодий 
демографик ва хўжалик тизимлари қўшилишидан иборатдир.
Бундан ташқари, ҳар бир кичик тизим таркибий қисмлардан иборат бўлади: 
табиийси ер қобиғи қалинлигининг юзасига яқинини, тупроқ, ўсимлик, ҳайвонот 
дунѐсини, ер юзаси остидаги сувларни атмосфера ҳавосини, ижтимоий иқтисодий 
аҳоли, уй жой, корхоналар, муҳандислик иншоотлари, коммуникациялар, транспорт ва 
инсон хўжалик фаолиятининг, бошқа обектларини ўз ичига олади. 
Ижтимоий экология тизими жўшқин тизимдир. Унинг кичик тизимлари ва 
таркибий қисмлари узлуксиз ўзгаради ва ўзаро таьсирда бўлади. Нормал 
ривожланадиган ижтимоий экология тизимларида улар жўшқин мувозанат ҳолатида 
бўлади. Агар антропоген таркибий қисмларининг гепертрофланган ривожи бу 
мувозанатни бузса, ижтимоий экология тизими келиб чиқадиган барча ижтимоий 
иқтисодий оқибатлар билан бирга таназзулга юз тутади. Марказий осиѐ ижтимоий 
экология тизимибунинг классик мисолидир, бу минтақаниг табиий ва ижтимоий 
иқтисодий кичик тизимларида бўхрони вазият пайдо бўлган. 
Ижтимоий экология тизимининг ҳар бир таркибий қисми шу қисмнинг вақт ва 
макондаги ўзгарувчанлигини ифодаловчи бир қатоғ кўрсаткичлар билан тавсифланади. 
Бу кўрсаткичлар ижтимоий экология тизими жўшқин мувозанатига таьсир этувчи 
омиллар ва айни вақтда ижтимоий экология тизими умумий ҳолатини акс эттирадиган 
индикатоғлар ҳисобланади. Бу билан жамиятга максадга йуналтирилган хужалик 
фаолияти воситасида узининг. тартибга солувчилик вазифасини бажариш имкони 
берилади. Шундай килиб, ижтимоий экология тизими уз-узини тартибга соладиган 
кибернетика тизимларидан иборатдир. Уларнинг жуцщин мувозанати, табиий экология 
тизимларидан фаркли улароқ, ижтимоий онг, жамият ва табиатнинг коэволюцияси 
томонидан таъминланиши керақ 
Ҳар бир ижтимоий экология тизимининг жушқин мувозанатини унинг энг кулай 
фаолият тузилмаси таъминлайди. Бу тузилма энг кулай функционал зоналаштириш ва 
табиатдан фойдаланишнинг энг кулай тартибиниўзичига олади. Энг кулай функционал 
зоналаштириш хужалик йусинида фойдаланиш куринишлари дехдончилиқ яйловчилиқ 
урмончилиқ саноат, дам олиш жойлари, курикхона ва бошкдлар Ўртасида ижтимоий 
экология тизими худудий бойликларини ижтимоий экология жихдтидан энг оқилона, 
яъни ижтимоий, иқтисодий ва табиий мухрфазалаш талабларини ҳисобга олган ҳолда 
тақсимлашдан иборатдир. Табиатдан фойдаланишнинг энг кулай тартиби эса, ижтимоий 
экология тизими турли-туман куринишдаги табиий бойликлардан иктисодий жихдтдан 
энг куп фойда олишни кузлаб фойдаланишдан иборатдир. Бунда геоэкотизимни ташкил 
этувчи таркибий йул куйилган чегарадан ортиқ юк тушмаслиги керақ албатта.