Экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш

12.3. Табиатни мухофазалашда тармоклараро мажмуии 
ишланмаларни йуналтириш муаммолари. 
Мамлакатимиз минтакаларида мавжуд бўлган табиатни мухофазалаш меъѐрлари 
мажмуи етарли даражада мукаммал эмас. Меъѐрни ишлаб чикувчилардан 
кўпчилигининг фаолияти келишилган услубий асосга эга эмас ва мувофиклаштириб 
турилмайди. Табиатни мухофазалаш меъѐрлари ва коидалари 800 дан зиѐд хужжатларда 
булак-булак булиб ѐтибди, улардан 80% дан ортиғи тавсия характеридадир. Уларнинг 
аксарияти утган асрнинг 90-йиллардаги санитария-гигиена тадкикотлари асосида ишлаб 
чикилган булиб, купгина аниклашликларни талаб килади. 
Табиатдан фойдаланиши ва уни мухофазалаш сохалари буйича тугалланган илмий 
техника ишланмалари булишига қарамай, улар амалиѐтга жуда суст жорий қилинмокда. 
Табиатдан фойдаланишни бошкаришнинг иқтисодий омиллари хали ишлаб чиқилмагани 
сабабли кам чиқитли илғор технология жараѐнларини жорий этишда х;амон 
корхоналарнинг ташаббуси сустлиги бу соҳадаги ишлар тез суръатлар билан 
ривожланишига тусқинлиқ қилмокда. 
Ҳозирги кунда фан ва техника ютукларига таяниб, янги халқ хужалиги объектларини 
технологик лойиҳалаштириш ва қуриш учун меъѐрлаш баъзаси ночорлиги мавжуд 
ишланмаларни жорий этишга туғаноқ булиб турибди. 
Республикамизда табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофазалаш бўйича тадқиқод ва 
ишланмаларнинг баьзи бир йўналишларида ишлар ғоят жадал олиб бормоқда. Ишлаб 
чиқаришдаги авариялар ва мураккаб технологияларнинг жорий этилиши техника 
воситаси ва технология жараѐнлари хавфсизлигини таъминлаш бўйича тадқиқотларнинг 
янги йўналишларни ривожланишига олиб келди. Технологик таваккалчиликни тадқиқ 
этиш Чернобиль фалокатидан кейин айниқса фаоллашди.Таваккалчиликни таҳлил 
қилишнинг натижавий маълумотлари асосланган қарорлар қабул қилиш ва ишлаб 
чиқаришобъектлари жойлаштириладиган ерларни аниқлашда ва шунингдек, экологик 
нақтаи назардан хавфли моддалар ва ашѐларни ташиш ҳамда сақлашни ташкил этишда 
катта аҳамиятга эгадир. 
Мамлакатимизда мустақиллик йилларида минерал ҳом ашѐлардан фойдаланишда 
комплекслилик алоҳида аҳамият касб этмоқда. Бу қийин бойитиладиган маданларни
қайта ишлашнинг янги усулларини яратишни талаб этади. Қўшма кимѐвий металлургия 
усулларини енг истиқболли кашфиѐтлар сирасига киритиш лозим. Масалан, 
гидрометаллургияда суюқ ваннада эритиш, кислород алангали эритиш технологиялари 
ишлаб чиқилган. Маъдан хом ашѐсини қайта ишлашнинг сульфат маъданларни 
магнитлаштириб пишириш, сульфатли темир ва кабелни магнитли сепарация қилиш ва 
бошқа илғор усуллари яратилган. 
Қишлоқ ўжалигини олиб боришда экологик талабларини ҳисобга олиш борасида 
амалий тадқиқотлар ривожланмоқда. Масалан, қишлоқ хўжалик экинларини 
зараркунанда ва касалликлардан муҳофаза қилишнинг биологик усулларини қўллаш 
1988 йилда янада ривож топдики, бу ўсимлик ва ҳайвонот дунѐси, инсон саломатлиги 
учун зарарли пестицидлар қўллашни камайтириш имконини беради. 
Трихограмма зотидан бўлган этномофаглар ўсимликларни муҳофазалаш биологик 
усуллари орқали муҳофаза қилинадиган майдонларнинг 70-80% да қўлланилади. 
Трихограмма дон ва сабзавот экинлари, кўп йилик ўтларни қийратадиган тангача 
қанотлиларга шунингдек, боғлар ва узумзорларда олма қуртлари ва барглар 
бужмайишига қарши курашда қулланилади. Мамлакатда ғалла куяси тухумларида 
трихограммаларни бир қанча турларини етиштирувчи 750 механик линиялар ишлаб 

---

65 
турибди. Бошқа табиий субстратлар ҳам тадқиқ этилмоқда. Трихограммаларни ўз 
вақтида қуллаш хосил кўпайишини таъминлади. 
Атмосфера таркибидаги азон, унинг харакати ва келиб чиқишини ўрганиш бўйича 
тадқиқодлар ўтказилди. Хлор, фтор, фреонлар, азод оксидлари, сув буғлари ва бошқа 
моддаларнинг азонга бўлган таъсири ўрганилди. Бу моддаларнинг ўзи 20-40 км 
баландликда азон қатлами бузилишини тузлаштирувчи катализаторлар ҳисобланади ѐки 
стратосферада шундай катализаторлар пайдо бўлишига олиб келади. Антарктда 
тепасида “азон туйнуги” ҳосил бўлиши механизмни ўрганишга муайян ҳисса қўшилди. 
Биосфера қўриқхоналари назарий асослари ва уларни амалда барпо эитиш катта 
илмий аҳамиятга эга бўлди. Уларда атроф муҳитни аҳволини ўрганиш ҳайвонлар ва 
ўсимликларнинг генофондини сақлаш, мужмуий шароит монеторингги учун техника 
воситалари илмий ва техникавий асослар ҳамда тизимларни такомиллаштириш, ер 
устидаги станциялар, аэрокосмик кузатишлар ва хариталаштириш маълумотлари асосида 
атроф муҳит ҳолатини ўрганиш таъминланади.