Ekologik xavfsizlik. Environmental safety

Atmosferani sun’iy ifloslanishining global oqibatlari. 
 Insonning  xo’jalik  faoliyati  ta’sirida  atmosfera  havosi  ifloslanib,  uning  gaz 
tarkibida  o’zgarishlarling  ro’y  berishi  iqlimning  global  masshtabda  o’zgarishiga 
olib kelmoqda. 
Atmosfera  havosi  tarkibida  zararli  gazlarning,  eng  avvalo  karbonat  angidridi 
miqdorining  ko’payishi  natijasida  «parnik  effekt»  vujudga  keladi.  Bunda  SO
2
 
gazi  quyoshning  qisqa  to’lqinli  nurlarini  bemalol  yer  yuzasiga  o’tkazib  yuboradi, 
aksincha  yer  yuzasidan  koinotga  tarqaladigan uzun  to’lqinli nurlarni ushlab qoladi, 
natijada sayyoramiz yuzasidagi havoning o’rtacha harorati ortib boradi. 
Atmosfera  tarkibida  antropogen  omillar  ta’sirida  SO
2
  gazi  miqdorining  ortib 
borishi  natijasida  yer  yuzasi  havosining  o’rtacha  harorati  ma’lum  darajada  isiydi. 
Agar  atmosfera  ifloslanishining  oldi  olinmasa  yana  50  yildan  so’ng  amerikalik 
olimlarning  bashoratiga  ko’ra  sayyoramiz  harorati  1,5—4,5
s
S  ga  isishi  mumkin. 
Natijada  muzliklar  erib,  okean  suvlari  ko’tarilib quruqlikni bir qismni suv bosadi, 
ayrim  xududlarning  chegarasi  va  tabiati  o’zgaradi.  Hozir  havoning  ifloslanishi 
natijasida (haroratning ko’tarilishi tufayli) muzliklarning erishini tezlashishi hisobiga 

---

 
28 
okeanlar suv sathi yiliga 1,4—1,5 mm ko’tarilmoqda, yoki okeanlar suvi yiliga 520-
540  km
3
ga  ko’paymoqda.  Buni  ustiga  kimyoviy  gazlarning  normadan  oshib  ketishi 
oqibatida  quyoshning  ultrabinafsha  nurlarini  ushlab  qoluvchi  yupqa  ozon  qatlamini 
yemirib,  uni  zaiflashtiradi.  Natijada  ultrabinafsha  nurlar  yer  yuzasiga  ko’proq 
tushib,  insonlarda  har  xil  kasalliklarni,  xususan,  teri  rakini  ko’paytiradi,  okeanlarda 
plankton  va  chig’anoqsimon,  organizmlarning  qirilib  ketishiga,  ekinlar  hosilining 
keskin  kamayishiga  olib  keladi.  Bulardan  tashqari  sanoatlashgan  xududlarda 
atmosfera  tarkibida  antropogen  aerozollar  (yiliga  6  mln.  tonnagacha  yetadi) 
ko’payib,  ular  kondensatsiya  yadrosi  vazifasini  o’tashi  tufayli  bulutlar  ko’proq 
vujudga keladi, ifloslangan yog’inlar miqdorining ko’payishi mumkin.  
Dunyodagi  shaharlarning  umumiy  maydoni  0,5  mln.  km
2
.  Bu  Yer  kurrasi 
territoriyasining  0,3%ini  tashkil  etadi.  Dunyo  aholisining  45  %i  aholisi  100 
mingdan ortiq bo’lgan shaharlarda yashaydi. Shahar aholisi AQSh butun aholining 
74%ni, Yevropada 69%ni, Buyuk Britaniyada 80% tashkil etadi. 
Shahar  havosi  tarkibidagi  har  xil  zaharli  gazlar  va  ayniqsa  antropogen  changlar 
transportlardan,  sanoatdan,  isitish  inshootlaridan,  qurilishdan  chiqadi.  Shaharlarda 
havo aylanishining sustligi tufayli diametri 4-10 mikron bo’lgan changlar 1 km gacha 
ko’tarilib,  radiusi  10  km  bo’lgan  maydonga  tarqaladi.  Diametri  kattaroq  (10 
mikrondan  katta)  bo’lgan  changlar  uncha  yuqoriga  ko’tarilmay  atrofga  yoyilib, 
300-500  m  balandliklarda  uchib  yuradi  va  so’ngra  shaharga  chang,  qurum  sifatida 
qaytib tushadi. Parij shahrining 1 km
2
  yuzasiga 260 t, Nyu-Yorkda 300 t, Тokioda - 
408  t,  Moskvada  120  t  qurum,  chang  tushadi.  Germaniya  territoriyasiga 
avtomobillardan  va  zavodlardan  chiqqan  chang,  qurum  hisobiga  har  soatda  230  t 
qattiq zarrachalar tushadi. Germaniyaning Myunxen shahrida atmosferaga avtomobil 
shinalaridan (tormoz berish tufayli) yiliga 1000 t changsimon rezinalar qo’shiladi. 
Katta  shaharlarda  atmosferaning  chang,  qurum,  gaz  va  tutunlar  bilan  ifloslanishi 
tufayli  quyoshning  to’g’ri  radiatsiyasi  40%  gacha  kamayadi.  Bu  miqdor  Moskva 
shahrida  7-10%  dir.  Shahar  havosining  ifloslanib  chang-to’zon  miqdorining 
ko’payishi  ultrabinafsha  nurlarning  o’tishini  kamaytiradi,  bu  esa  havoda  kasal 
tarqatuvchi  bakteriyalarning  ko’payishiga  sharoit  yaratadi.  Shaharlar  havosining 

---

 
29 
chang,  qurum  va  boshqa  qattiq  zarrachalar  bilan  ifloslanishi  kondensatsiya  yadrosi 
vazifasini o’taydi. Natijada, shahar ustida tumanli kunlar  ko’payib, yog’in miqdori 
ortadi. Masalan, Samarqand shahrida bir yilda 14 kun tuman bo’lib, 328 mm yog’in 
tushsa,  uning  atrofidagi  qishloq  rayonlarida  8  kun  tuman  bo’lib,  317  mm  yog’in 
yog’adi. 
Shaharlarda  avtomobillardan,  zavodlardan  har  xil  zaharli  gazlarning  atmosferaga 
chiqariladi.    Bu  gazlar  atmosferaga  ko’tarilib,  suv  bug’lari  hamda  kislorod  bilan 
reaksiyaga kirishib sulfat (N
2
SO
4
) va nitrat (NNOz) kislotalarini hosil qiladi. So’ngra 
yomg’ir  bilan  aralashib  yana  yerga  tushmoqda.  AQSh  hududida  atmosferani 
ifloslanishidan  vujudga  kelgan  «kislotali  yomg’ir»  o’ta  zaharli  bo’lib,  Kanada 
territoriyasidagi  o’tloq  va  o’rmonlarni  zaharlab,  quritib  qo’ymoqda,  odamlar 
kasallanmoqda.