Ekiston axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Strategik jarayonlar diagrammasi

Ichki va tashqi muxit tahlili uch komponentni o‘rganishni o‘z ichiga oladi:

tashqi muhit;

zudlik bilan atrof-muhit;

tashkilotning ichki muhiti.

Ichki va tashqi muxit tahlil-strategik rejalashtiruvchilarning firmaga bo‘lgan imkoniyat va tahdidlarni aniqlash maqsadida tashkilotga tashqi omillarni kuzatib borish jarayonidir. Tashqi muhit tahliliga iqtisodiyotning ta’siri, huquqiy tartibga solish va boshqarish, siyosiy jarayonlar, tabiiy muhit va resurslar, jamiyatning ijtimoiy va madaniy komponentlari, jamiyatning ilmiy, texnik va texnologik rivojlanishi, infratuzilma va boshqalar kiradi.

Tashqi muhitni tahlil qilish muhim natijalarni olishga yordam beradi. Tashkilot imkoniyatlarini kutish vaqti, favqulodda vaziyatlarni rejalashtirish vaqti, mumkin bo‘lgan tahdidlar uchun erta ogohlantirish tizimini ishlab chiqish vaqti va o‘tgan tahdidlarni har qanday foydali imkoniyatlarga aylantiradigan strategiyalarni ishlab chiqish vaqti.

Tashkilot duch keladigan tahdid va imkoniyatlar odatda etti sohaga bo‘linishi mumkin. Bu sohalarda Iqtisodiyot bor, siyosat, bozor, texnologiya, huquqiy tartibga solish, xalqaro holati, va ijtimoiy xulq.

Iqtisodiy kuchlar. Iqtisodiyotning joriy va prognoz holati tashkilotning maqsadlariga dramatik ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Iqtisodiy muhitdagi ayrim omillar doimo tashhis qo‘yilishi va baholanishi kerak.

Makro-muhitning iqtisodiy komponentini tahlil qilish resurslarning qanday shakllanishi va taqsimlanishini tushunishga imkon beradi. Bu tashkilot uchun juda muhimdir, chunki resurslarga kirish tashkilotning kirish holatini juda belgilaydi.

Iqtisodiyotni o‘rganish bir qator ko‘rsatkichlarni tahlil qilishni o‘z ichiga oladi: Yamm qiymatlari, inflyatsiya, ishsizlik, foiz stavkalari, unumdorlik, standartlar, soliqqa tortish, to‘lov balansi, jamg‘arish stavkalari va boshqalar. Iqtisodiy komponentlarni o‘rganishda iqtisodiy rivojlanishning umumiy darajasi, qazib olinadigan tabiiy resurslar, iqlim, raqobat munosabatlarining turi va rivojlanish darajasi, aholi tarkibi, ishchi kuchining ta’lim darajasi va ish haqi miqdori kabi omillarga e’tibor berish muhimdir.

Strategik menejment uchun bu ko‘rsatkichlar va omillarni o‘rganishda u foizli ko‘rsatkichlarning qiymatlari emas, balki birinchi navbatda bu qanday biznes imkoniyatlarini ta’minlaydi.

Shuningdek, strategik boshqaruv manfaat sohasida iqtisodiy komponentning alohida tarkibiy qismlarida mavjud bo‘lgan firmaga nisbatan potensial tahdidlarni oshkor qilishdir. Bu tez-tez imkoniyatlar va tahdidlar mahkam bog‘liq bo‘ladi."

Iqtisodiy komponentning tahlili uning alohida tarkibiy qismlari tahliliga hech qachon tushmasligi kerak. Bu uning holatini har tomonlama baholashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Avvalo, u tavakkalchilik darajasini, raqobat taranglik darajasini va ishbilarmonlik jozibadorligi darajasini belgilab beradi.

Siyosiy omil. Davlat hokimiyati organlarining jamiyat taraqqiyotiga nisbatan niyati va davlat o‘z siyosatini amalga oshirish niyatida bo‘lgan vositalar haqida aniq tushuncha.

Bozor omili. Uchuvchi bozor muhiti tashkilotlar uchun doimiy tashvish maydoni. Bozor muhitini tahlil qilish tashkilotning muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligiga bevosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ko‘plab omillarni o‘z ichiga oladi.

Texnologik omil. Fanning yangi mahsulot ishlab chiqarish uchun ochadigan imkoniyatlarini o‘z vaqtida ko‘rish.

Xalqaro omil. Tahdid va imkoniyatlar xom ashyoga oson kirish, chet el kartellari (OPEK kabi) faoliyati, valyuta kursining o‘zgarishi va investitsiya saytlari yoki bozorlar sifatida harakat qiladigan mamlakatlardagi siyosiy qarorlar natijasida paydo bo‘lishi mumkin.

Huquqiy omillar. Qonunlar va boshqa nizomlarni o‘rganish, huquqiy tizimning samaradorligi. Ijtimoiy omil. Odamlarning mehnatga munosabati va hayot sifati, urf-odat va e’tiqodlar, demografik tuzilish, qadriyatlarning bo‘linishi, aholining o‘sishi, ta’lim darajasi va boshqalar.

Bunday strategiyalarning uchta turi mavjud:

- narxda peshqadamlik;

- tabaqalashtirish;

- fokuslanish.

Bu strategiyalar asosiy strategiyalar deb ataladi, chunki biznes yoki tarmoqning barcha turlari, mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanishi va yoki daromadsiz korxona bo‘lishidan qat’iy nazar, shu strategiyalarga rioya qiladi. Asosiy strategiyalarga xos xususiyatlar 5.1-jadvalda keltirilgan.

Past narxli peshqadamlik strategiyasining afzalliklari shuki, bunda peshqadam daromadi bir xil bo‘lgan holda raqobatchilarga qaraganda arzonroq narxni taklif qilishi mumkin, narx kurashi sharoitlarida esa dastlabki sharoitlari yaxshiligi tufayli raqobatga yaxshiroq bardosh bera olishi mumkin.

Asosiy strategiyalarning xarakteristikalari

5.1-jadval

Narxda peshqadamlik Tabaqalashtirish Fokuslanish

Mahsulotni

tabaqalashtir

ish past (asosan narx bo‘yicha) yuqori (asosan

xususiyatlar

bo‘yicha) pastdan

yuqorigacha (narx yoki xususiyat)

Bozorni segmentlash past (ommaviy bozor) yuqori (bozor segmentlari ko‘p) past (bir yoki bir necha segment)

Ajralib turuvchi nufuz Materiallarni ishlab chiqarish va boshqarish (ITTKI) sotish va marketing Ajralib turuvchi nufuzning barcha turlari

Narx bo‘yicha peshqadam mahsulotni tabaqalashtirishning past darajasini tanlab oladi va bozorni segmentlashni inkor etadi. U narxning past bo‘lishini ta’minlagan holda o‘rtacha iste’molchiga ishlaydi. Narx bo‘yicha peshqadam kelgusidagi raqiblardan o‘zining narxdagi ustunligi bilan himoyalangandir. Uning arzon narxlari kirishda etkazib beruvchilarning, chiqishda xaridorlarning bosimiga kamroq bog‘liqdir. Buning ustiga, narxdagi peshqadamlik odatda bozorning katta bo‘lishini talab qilganligi uchun, uning etkazib beruvchilar bilan olib boradigan «savdo»dagi pozitsiyasi mustahkamlanadi. Bozorga o‘rinbosar mahsulotlar kelib tushganda narx bo‘yicha peshqadam narxni pasaytirib, o‘z bozor ulushini saqlab qolishi mumkin. Narx bo‘yicha peshqadamning yana bir ustun jixati kirishdagi to‘siqlarning ko‘pligidir, chunki boshqa kompaniyalar peshqadamning narxlari yordamida tarmoqqa kirib kela olmaydi. Shunday qilib, narx bo‘yicha peshqadam narxdagi ustunlikni qo‘ldan bermasa, nisbatan xavfsizlikda bo‘ladi. Raqobatchilarning o‘z xarajatlarini kamaytirish yo‘llarini topishi (masalan, texnologiya o‘zgarganda) uning uchun jiddiy xavf tug‘diradi.

Tabaqalashtirish strategiyasining maqsadi iste’molchilar tomonidan noyob deb qabul qilinadigan mahsulotlar yoki xizmatlarni yaratish yo‘li bilan raqobatli ustunlikka erishishdir. Bunda kompaniyalar yuqori narxlardan (mukofot narxlaridan) foydalanishlari mumkin. Tabaqalashtirish strategiyasining afzal jixati shuki, kompaniya iste’molchilar uning mahsulotiga sodiq bo‘lsalar, o‘z raqiblaridan xavfsizlikda bo‘ladi. Mana shu jixat unga raqobat ustunligini beradi. Masalan, bunday kompaniya uchun qudratli etkazib beruvchilar kamdan-kam hollarda xavf tug‘diradi, chunki u tannarxdan ko‘ra ko‘proq narxga asoslangandir. Tabiiyki, kompaniyaning kuchli xaridorlari ko‘p bo‘ladi. Tabaqalashtirish va xaridorlarning sodiqligi boshqa kompaniyalarning kirib kelishi uchun to‘siqlar vujudga keltiradi, buning uchun ular raqobatbardosh ishalanmalarni bajarishi kerak bo‘ladi. Nihoyat, o‘rinbosar mahsulotlar faqat raqiblar ham iste’molchilarning ehtiyojlarini bir xil darajada qondira oladigan mahsulotlar ishlab chiqara olgan va xaridorlarni tabaqalashgan kompaniyadan o‘ziga chaqirib keta oladigan bo‘lgan taqdirdagina xavf tug‘dirishi mumkin.

Bunday kompaniyaning asosiy muammosi mahsulotning iste’molchilar ko‘zida noyobligini (ayniqsa imitaniya va nusxa ko‘chirish sharoitlarida) saqlab turishdir. Shuningdek, iste’molchilarning talablari va ta’blari o‘zgarishi tufayli ham xavf-xatar vujudga kelishi mumkin.

Ishlab chiqarish texnologiyasidagi o‘zgarishlar narxdagi peshqadamlik va tabaqalashtirish strategiyalari o‘rtasidagi farqni kuchaytirmoqda. Xarajatlar kam bo‘lganda firmalar tabaqalashtirish siyosatini amalga oshirishlari mumkin. Tabaqalashtirishda xarajatlarni kamaytirishning standart qism va detallardan foydalanish, modellar sonini cheklash, «aniq o‘z vaqtida» etkazib berish tizimini qo‘llash kabi boshqa yo‘llari ham bor. Shuni hisobga olgan holda, ba’zi firmalar narxdagi peshqadamlik bilan tabaqalashtirishning ustunliklarini birlashtirishga urinadilar. Ular o‘z mahsulotiga narx peshqadamining narxiga nisbatan mukofot narxini belgilashlari mumkin, biroq bu narx sof tabaqalashtirishning narxidan pastroq bo‘lib, sof bazaviy strategiyalardan foydalanuvchi kompaniyalarga qaraganda ko‘proq foyda keltirishi mumkin.

Fokuslanish strategiyasida segmentlarning cheklangan guruhi tanlab olinadi. Marketing bo‘shlig‘i geografik jixatdan ham, iste’molchining turiga qarab ham, mahsulotlar diapazonidagi segment bilan ham belgilanishi mumkin. Kompaniya segmentni tanlab olgach, unda yo tabaqalashtirishdan va yoki past narxli yondashuvdan foydalanadi. Agar past narxli yondashuvdan foydalanilsa, narx bo‘yicha peshqadam ustunlikka ega bo‘lmagan bozor segmentida u bilan raqobatlashadi. Agar kompaniya tabaqalashtirishdan foydalansa, u holda uning yutug‘i shundan iborat bo‘ladiki, tabaqalashtirish bir yoki bir necha segmentlarda amalga oshiriladi. Bunda ko‘proq sifat ko‘rinishidagi ustunlikdan foydalaniladi.

Fokuslanish strategiyasini qo‘llayotgan kompaniyaning raqobat ustunliklari uning ajralib turuvchi ustunliklaridan kelib chiqadi. Bu narsa unga xaridorlarga nisbatan yaxshi raqobat kuchini beradi, chunki ular aynan shunday mahsulotni boshqa joydan topa olmaydilar. Ammo, kuchli etkazib beruvchilarga kelsak, fokuslanuvchi kompaniyaning ahvoli yomonroqdir, chunki u tovarlarni kichik hajmlarda sotib oladi. Ammo, u doimiy iste’molchilar uchun narxni oshirib bora olsa, ushbu kamchilik unchalik xavf tug‘dirmaydi. Salohiyatli yangi firmalar xaridorlarning sodiqligini oshib o‘tishlari lozimdir, ushbu to‘siq o‘rinbosar mahsulotlarning paydo bo‘lish xavfini ham kamaytiradi. Shuningdek, iste’molchilar bilan yaqin aloqada bo‘lish va ularning ehtiyojlarini yanada tularoq hisobga olish ham ustunlikdir. Shu bilan bir qatorda, tabaqalashtirish strategiyasini olib borayotgan kompaniyalarga nisbatan menejment ham soddalashadi.

Moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlari fokuslovchi kompaniyalar uchun yangi ustunliklarni vujudga keltiradi: uncha katta bo‘lmagan partiyalarni arzonroq narxlarda ishlab chiqarish mumkin. Biroq, baribir, ularda ishlab chiqarish ko‘lamidan tejash imkoniyatlari kamroqdir.

Ularning ikkinchi muammosi shuki, kompaniya faoliyat olib borayotgan bozor bushlig‘i texnologiyadagi yoki iste’molchilarning ta’blaridagi o‘zgarishlar tufayli to‘satdan yo‘qolib qolishi mumkin. Tabaqalashtiriuvchi kompaniyalar ham shunga o‘xshash mahsulotlarni ishlab chiqarishi, narx bo‘yicha peshqadam esa xaridorlarni arzon narxlar bilan o‘ziga jalb qilishi mumkinligi xavfi mavjud bo‘lganligi tufayli, fokus strategiyasini olib borayotgan kompaniya o‘z bushlig‘ini doimiy himoya qilib borishi lozim.

Odatda, agar kompaniyalar o‘z strategiyalarini aniq belgilab olmasalar, natija o‘rtachadan pastroq bo‘ladi yoki raqobat kuchayib ketadi.

3. Investitsiyalar strategiyasini tanlash.

Investitsiya strategiyasi raqobat ustunligi berishi kerak bo‘lgan insoniy va moliyaviy resurslarning yig‘indisidir. Bazaviy strategiyalar raqobat ustunligini beradi, biroq ularni rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlab borish kerak. Bu nuqtai nazardan qaraganda, tabaqalashtirish eng murakkab variantdir, chunki kompaniya o‘z resurslarini farq qilib turuvchi ustunliklarni rivojlantirish uchun ko‘pgina funktsiyalarga (ITTKI, marketing) sarflaydi. Kompaniyalar investitsiya strategiyalariga oid qarorlar qabul qilayotganda ularning mazkur raqobatli strategiyasidagi samarasini hisobga olishlari lozim. Investitsiya strategiyalarini tanlashda ikkita asosiy omil mavjud:

- kompaniyaning tarmoqdagi raqobatli pozitsiyasi;

- tarmoqning hayot tsikli bosqichi.

Kompaniyaning tarmoqdagi raqobat ahvoli avvalo firma nazorat qilayottan bozor ulushi bilan va uning ustunliklari bilan belgilanadi.

Tarmoq hayot tsiklining har bir bosqichi investitsiyalarga turlicha talablar qo‘yadi.

Tug‘ilish bosqichida katta investitsiyalar talab qilinadi, chunki kompaniyalar o‘zining raqobat ustunliklarini vujudga keltiradilar. Ular ITTKI, sotish va servis xizmat ko‘rsatishga mablag‘lar sarflaydilar. Agar kompaniya raqobat ustunliklarni vujudga keltirishga mablag‘ sarflasa, kuchli raqobat pozitsiyasini egallaydi. Raqobat pozitsiyasi zaif bo‘lgan kompaniyalar hayot tsiklining barcha bosqichlarida yo‘qotishlarni to‘xtatish uchun bozorda chiqib ketishlari mumkin.

O‘tish bosqichida bozor kengayib borgan sari kompaniyaning ham o‘sishi tabiiy holdir. Kompaniya o‘z muvaffaqiyatini qo‘llab-quvvatlash uchun katta mablag‘larni sarflashi kerak bo‘ladi. Ayni paytda kompaniyalar mavjud marketing bo‘shliqlarini umumlashtirish va yangilariga kirib borishga intiladilar. Demak, kompaniyalar marketing uchun mablag‘ sarflashlari kerak, undan tashqari, ular o‘z bazaviy strategiyalarini (maslan, zaif kompaniyalar fokuslash strategiyasini) uzil-kesil tanlab olishlari lozim.