|
Mundarija:
Egri chiziqli harakat
Ergri chiziqli harakatda tezlanish
Jisimning edri chziqli harakayi
Gorizantal va gorizantga burchak ostida otilgan jisim harakati
Egri chiziqli harakat
Trayektoryasi egri chiziqdan iborat bo'lgan harakat egri chizioli harakat deb ataladi. Tabiatda va texnikada egri chiziqli harakatlar ko'p uchraydi. Masalan, sayyora va suniy yo'ldoshlari, samolyot parragi, paroxod vinti, transport vositalari, mashinalarning qismlari, issiq va sovuq havo oqimlari va hokazolar egri chiziqli harakat qiladi.
Egri chiziqli turli-tuman harakatlar orasida eng oddiysi jism(moddiy nuqta)ning aylana bo'ylab harakatidir.
Jism treyektoryasi aylanadan iborat bo’lgan harakatga aylana bo’ylab harakat deyiladi.
Agar jism aylana bo’yicha teng vaqilar ichida teng yoylarni bosib o’tsa, bunday harakat aylana bo’ylab tekis harakat deyiladi.
Jismning aylana bo' ylab harakat tezligi chiziqli tezlik deyiladi.
S
Alana bo'ylab tekis harakatning chiziqli tezligi jismning vaqt birligi ichida bosib o’tgan yoyining uzunligi bilan o'lchanadi.yani
Δt
υ=S/Δt. (1)
1-rasm
bu yerda S jismning t vaqt davomida bosib o'tgan yoyining uzunligi. Egri chizigli harakatda jismning chizigli tezligi hamma vaqt harakat trayektoriyasiga urinma bo'ylab yo'nalganligini eslatib o'tamiz
Jism aylana bo'ylab tekis harakat qilganda chiziqli tezlik vektor miqdor jihatdan o zgarmasdan, butun harakat davomida o'z yo’nalishini o"zgartirib turadi. Shuning uchun aylana bo'ylab harakatlanayotgan jismning harakati chiziqli tezlikdan tashqari burchak tezlik deb ataladigan kattalik bilan ham tavsiflanadi.
Burchak tezlik haqida tushuncha hosil qilish uchun biror jismning aylana bo'ylab tekis harakatini ko'rib. Chiqaylik. Aylananing O markazidan jismning biror A nuqtasiga R radius o’tkazaylik va jism bilan birga unga o'tkazilgan radiusning harakatini ham kuzataylik. Jism aylana bo'ylab harakatlanganda radius ham buriladi. Masalan, jism biror t vaqi davomida A nuqtadan B nuqtaga ko'chgan bo'lsa, shu vaqt ichida radius α burchakka buriladi. Bu burchak jismning burilish burchagi (burchak yo 'li) deyiladi.
Jismning aylana bo'ylab biror t vaqt davomidagi harakati haqida quyidagilarni aytish mumkin:
a) jism aylananing AB yoyi bo'ylab ΔS yo'lni bosib o'di;
b) jism moduli AB vatarning uzunligiga teng bo'lgan. s vektorga ko'chdi va, nihoyat,
d) jism trayektoriyasiga o' tkazilgan urinma α burchakka burildi.
Jismning vat birligi ichida burilish burchagi aylana bo’ylab tekis harakatning burchak tezligi deyiladi, ya'ni
ω=α/t (2)
Mexanikada burchaklarni garduslarda emas, balki radianlarda o’lchash qabul qilingan.
Qarshisidagi yoyning uzunligi radiusga teng bo’lgan markaziy burchak bir radianga teng bo’ladi. ΔS yoyga mos keluvchi markaziy burchakni radianlarda ifodalash uchun shu yoyning uzunligini radiusga bo’lish kerak, ya’ni
α=ΔS/R. (3)
α - o’lchamsiz kattalik, lekin uning son qiymati yoniga rad (radian) deb yozib qo’yiladi.
Jisim aylana bo’ylab bir marta to’liq aylanib chiqqanda bosin o’tgan yoyining uzunligi 2πR ga teng bo’ladi. Demak markaziy burchak
α=2πR/R=2π rad. (4)
Bo’ladi. Gradus o’lchovida bu burchak 360 ga teng bo’ladi. Shuning uchun
1rad =360/2π=57.18. (5)
SI da bu burchak tezlikning birligi qilib, bir sekuntda bir radian burchakka buruluvchi jisimning tekis aylanma harakatdagi burchak tezligi qabul qilingan.
(2) ga asosan burchak tezlik birligi quyidagicha ifodalanadi
[ω]=[1rad/s]=1 1/s. (6)
Aylana bo’ylab tekis harakat qilayotgan jisimning o’tgan yo’lini (3) ga asosan quyidagicha hisoblab topish mumkin:
ΔS=α•R. (7)
Bu tenglikning ikkala tomonini Δt ga bo’lib (1) va (2) dan foydalansak chiziqli tezlikni burchak tezlik bilan bog’lovchi munosabatni topamiz:
υ=ω•R. (8)
Bu munosabatdan ko'rinadiki, aylana bo 'ylab harakat qilayotgan jismning chiziqli tezligi burchak tezlik bilan radiusining ko paytmasiga teng ekan aylana
Umuman olganda, quyidagi uch narsa:
1) burchak tezlik ω (yoki chiziqli tezlik υ)
2) jism aylanayotgan tekislik va
3) aylanish yo' nalishi ma'lum bo'lsa, ma'lum R radiusli va
bo’yicha harakat to’la tavsiflangan bo'ladi. Bu uchala kattalik aylana birgina vektor orgali berilishi mumkin. Bu vektor burchak tezlik vektoridir. Burchak tezlik vektorining yo'nalishi parma goidasiga asosan aniqlanadi: agar aylanish yo'nalishini parma dastasining aylanishi bilan moslashtirsak, parmaning ilgarilama harakat yo'nalishi burchak tezlik vektorining yo"nalishini ko'rsatadi.
Sunday qilib, burchak tezlik vektorining xarakteristikalari:
a) uning son qiymati burchak tezlikning son qiymati ω ga teng;
b) u aylanma harakat bo'layotgan tekislikka tik qilib o'tkazilgan;
d) bu vektorning uchidan qaralganda aylanishning yo'nalishi soat strelkasi yo'nalishiga teskari bo'lib ko'rinadi.
Yo'nalishi aylanish yo'nalishi bilan bog'lanadigan vektorlar aksial vektorlar deb ataladi. Demak, burchak tezlik vektori aksial vektorlarga kiradi(Yo'nalishi kattaliklarning tabiatidan o'z-o'zidan kelib chiqadigan vektorlar qutb vektorlari deyiladi. Masalan, tezlik υ, tezlanish a, kuch F kabilar qutb vektoriar toifasiga kiradi.)
Burchak tezlikni vektor sifatida tasviriash v chiziqli tezlik
vektorini burchak tezlik nuqtaning aylanish vektori bilan hamda A moddiy o giga nisbatan o' mini aniqlovchi F radius-vektor bilan quay bog'lashga imkon beradi:
υ=ω•R. (9)
2-rasim
Yani υ vektor va ω bilan r ning vektor ko’paytmasidan iborat ekan (2-rasm)
Chiziqli tezlikning skalyar qiymati
υ=ω•r•sin90=ω•r. (10)
ga teng bolishi kelib chiqadi.
Jismning aylana bo’ylab harakati yana ikki fizik kattalik:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
