Ega va uning ifodalanishi

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISHI YO’NALISHI 3-BOSQICH 306-GURUH TALABASI QURBONNIYOZOVA MUQADDASNING ONA TILI VA ADABIYOT FANIDAN TAYYORLAGAN TAQDIMOTI

Ega HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT

Ega — gapning bosh boʻlaklaridan biri; gapni tashkil etishda muhim rol oʻynaydi. Ega fikrning kimga, nimaga qarashli ekanligini anglatadi, shu jihatdan kesim bilan oʻzaro yaqin bogʻlangan. Ega, odatda, kesim orqali, kesim esa ega orqali, bir-biriga nisbat berish bilan belgilanadi. Grammatik jihatdan ega boshqa boʻlaklarga nisbatan hokim vaziyatni egallaydi (baʼzi ilmiy adabiyotlarda mutlaq hokim sifatida gapning kesimi koʻrsatiladi). Ega vazifasida kelgan soʻz egalik va koʻplik qoʻshimchalarini qabul qila oladi va bosh kelishlik shaklida qoʻllanadi. U koʻpincha ot, olmosh, otlashgan soʻz va soʻz birikmasi bilan ifodalanadi. Ega, asosan, kesimdan avval keladi; bunday soʻz tartibi eganing grammatik belgilaridan biridir. Baʼzan kesimdan keyin ishlatilishi ham mumkin; bu hodisa inversiya deyiladi. Ega baʼzan birgina soʻzdan, baʼzan esa bir necha soʻzdan, yaʼni sintaktik birlikdan iborat boʻladi

GAPNING BOSH BO`LAKLARI

Ega

Kesim

Ega gapda har doim biror soʻz yoki soʻzlar birikmasi bilan ifodalanishi shart emas. Baʼzi gaplarda ega tushib qolishi, yashirin boʻlishi mumkin. Eganing gapda qoʻllanishi yoki qoʻllanmasligi gapning mantiqiy mundarijasi, grammatik shakli va nutq uslubi bilan bevosita bogʻliq.

Eganing olmosh bilan ifodalanishi

Ular kulimsirab askiyaga quloq solishdi

Kimdir unga darrov bir kosa ovqat keltirdi

Egadan anglashilgan predmet - hodisa kommunikatsiya predmeti bo’lib, uning ma’nosi har xil:

1. Kesimdan anglashilgan ish-harakatning bajaruvchisini bildiradi: bajaruvchi shaxs yoki jonli jonsiz mavjudot bo’ladi. Masalan: Muqaddas hech kimga yozdirmay davradan chiqib ketdi. Nigora darsga bormadi. SHuvillagancha «Neksiya» ketyapti.

2. Kesimdan anglashilgan holat tegishli shaxs, jonli mavjudot, jonsiz narsalarni bildiradi. Masalan: SHerzod xursand. Kuchukchaning qulog’i qirqilgan. O’rtada kitoblar sochilib yotibdi.

3. Kesimdan anglashilgan jinsning turini bildiradi. Masalan: Delьfin – baliq. Kaptar - parranda.

4. Kesimdan anglashilgan belgining egasini bildiradi: Abdullatif - padarkush. Bozorboy - saxiy. Suv tiniq. Havo sovuq.

5. Mavjudlik sub’ktini bildiradi: Mexmonlar bor.

6. Miqdor sub’ektini bildiradi: Bolalar to’rtta.

7. Qiyoslanuvchi sub’ektni bildiradi: Ukasi akasidan esliroq.

8. Ob’ekt ma’nosini bildiradi: Uy quruvchilar tomonidan ko’rildi.

Ega vaziyatidagi sintaktik shakl umumlashgan namuna sifatida bir muncha morfologik shakllarda namoyon bo’la oladi:

1. Bosh kelishikdagi ot bilan: Sayfi Soqievich dumboq qo’lini siladi.

2. Bosh kelishikdagi ot o’rnida almashib kelgan olmosh bilan: U hayoliga kelgan bema’ni fikrdan o’zi kuldi.

3. Harakat nomi bilan: Erta turish foydali.

4. So’z birikmasi shakli bilan: Xotinsiz o’tish-hato, bolasiz o’tish-jafo.

5. Otlashgan sifat bilan: Yaxshilar ko’paysin.

6. Otlashgan son bilan: 234-mening orqamdan yursin.Uchinchisi qochdi.

7. Otlashgan sifatdosh bilan: Qimirlagan qir oshar.

8. Otlashgan taqlid so’z bilan: Tomdan oshib tushayotgan tiniq suvlarning shildir-shildiri dillarga orom beradi.

9. Otlashgan undov bilan: Atrofni qo’shinlarning urasi tutib ketdi.